De bewakers van Westerbork - een boekrecensie

Eldad Kisch

vrijdag 1 september 2017

Dit nieuwe boek over een kamp dat al vaak behandeld is in memoires en boeken, werd geschreven door Frank van Riet. Hij was voorheen politieman in Barendrecht, ten zuiden van Rotterdam, tot hij onderzoeker werd. Zijn schrijverscarrière begon met een beschrijving van de Rotterdamse politie.

Zijn boek over Westerbork behandelt een aspect dat nogal onderbelicht is gebleven in eerdere publicaties. Hier was voor mij, de recensent, vooral van belang het functioneren van de Joodse Ordedienst in het kamp en hun motivatie hier op de voorgrond te zetten. De ordedienst was een soort kamppolitie die voor rust en orde moest zorgen binnen het kamp, maar ook een eerdere taak had de opgehaalde Joden, meestal te voet, te begeleiden van station Hooghalen naar Westerbork, tot in 1942 de spoorlijn werd doorgetrokken tot in het kamp. Zij werden ook wel ingezet bij razzia’s elders in Nederland als daar politie tekort kwam, vooral om zieken te helpen die uit hun huizen werden gehaald.

Het is duidelijk dat deze OD de taak van de Duitse bezetter verlichtte en vele manschappen uitspaarde. De onvermijdelijke vraag rijst of zij daardoor medewerkers ofwel collaborateurs waren bij de vernietiging van ons volk.

Het boek gaat breed in op de ontstaansgeschiedenis van het kamp, als opvangcentrum voor Duits-Joodse vluchtelingen nog voor de oorlog. Het behandelt ook gebeurtenissen in het kamp, de mutaties en ontwikkelingen bij de Duitse leiding, specifiek aangaande commandant Gemmeker. De rol van de bewakers rond het kamp, vooral de Marechaussee (voor de oorlog Koninklijk, maar dat predikaat werd in het begin van de oorlog meteen geschrapt), strekt deze afdeling van dienst niet tot eer, maar vertelt van vrij ingehouden gedrag zonder brute excessen. Hier waren natuurlijk alle lagen van de Nederlandse samenleving vertegenwoordigd, van NSB’ers die vol enthousiasme hun werk deden tot gelovige protestanten en katholieken die twijfels hadden over waar ze mee bezig waren.
Voor sfeer en motivatie grijp ik terug op het boek De Nacht der Girondijnen van Jacques Presser, die dit alles zo knap heeft beschreven zonder zelf ooit in Westerbork gevangen te hebben gezeten.

Niet alleen het punt van eventuele schuld van de leden van de OD, dat na de oorlog opkwam, maar ook de vraag met hoeveel overtuiging en sadisme zij hun werk deden, wordt ruim behandeld. Velen voerden later aan dat hard optreden, of tenminste de schijn daarvan, nodig was om te vermijden dat de Duitsers zelf in zouden springen met nog veel hardere hand. Het argument: “Om erger te voorkomen”, dat ook door de Joodse Raad werd gehanteerd.

Naar mijn smaak schiet het boek iets tekort, doordat er zóveel individuele levensbeschrijvingen worden gegeven van de Joden die in de OD terecht kwamen, dat je vaak door de bomen het bos niet meer ziet. Een wat meer generaliserende aanpak had de lezer mogelijk het begrip wat vergemakkelijkt.

Het is duidelijk dat er voordelen waren verbonden aan deelname aan de OD; de overlevingskansen van OD’ers stegen aanmerkelijk door uitstel van verder transport als erkenning van hogerhand voor hun nuttige werk en dat blijkt overtuigend uit het boek. Weinigen zijn later gestraft, eigenlijk alleen indien excessieve plichtsbetrachting en sadisme konden worden bewezen. Het is ook opvallend dat de verschillende getuigenissen van na de oorlog over dezelfde personen zo uiteenlopend waren, van nogal positief tot sterk negatief. En dat wijst erop dat ook slechte mensen hun goede momenten kunnen hebben.

Tja, geen makkelijk boek, wel belangrijk.


De bewakers van Westerbork, Frank van Riet, ISBN 9789058756077, Boom uitgevers Amsterdam, € 24.90.
e-mail: [email protected].

(Deze column verschijnt tegelijkertijd in Aleh, tijdschrift voor Nederlandse immigranten in Israel).

8 + 1 = ?

Columns 2024

Columns 2023

Columns 2022

Columns 2021

Columns 2020

Columns 2019

Columns 2018

Columns 2017

Columns 2016

Columns 2015

Columns 2014

Columns 2013

Doneren

Crescas kan niet zonder jouw steun. Met elke donatie, hoe klein ook, steun je onze activiteiten en zorg je dat wij nog meer voor Joods Nederland kunnen betekenen.