Dromen, dromen, dromen

Leo Mock z”l

vrijdag 3 december 2021

Er wordt veel gedroomd in het Bijbelboek Bereesjiet. Het zou echter een misverstand zijn om de dromen vooral aan Joseef toe te schrijven. God komt tot Avimelech, de koning van Gerar, in een nachtelijke droom (20:3), de leugenachtige oom Laban krijgt in een droom hoog bezoek uit de hemel (31:24), en dan is er natuurlijk nog de droom van Jakob over de ladder.

En waar ligt precies de scheiding tussen een droom en een droomgezicht of visioen? Ze lijken min of meer in elkaars verlengde te liggen in de Tora. In Dewariem 13:2 worden profeet en dromer bijvoorbeeld naast elkaar gezet. Want ook aartsvader Awraham krijgt in een visioen nogmaals de belofte van een groot nageslacht en krijgt het lot van zijn nakomelingen te zien in Bereesjiet 15. Hebreeër of heiden – iedereen droomt er op los in Bereesjiet.

Toch worden de dromen van Joseef zelf en de mensen in zijn omgeving – de opperschenker, de opperbakker en Farao – uitgebreider beschreven én uitgelegd. De droombeelden die de slaper ziet, spreken dan ook tot de verbeelding: schoven graan die die tot leven komen, sterren, maan en zon die zich neerwerpen voor Joseef, koeien die koeien opeten, korenaren die andere korenaren verslinden, een bloeiende wijnstruik of het negatieve beeld van de bakker die drie manden op zijn hoofd heeft waaruit de vogels het voedsel pikken. Joseef blijkt een gave te hebben om dromen op de juiste manier uit te leggen – zijn eigen dromen, maar ook die van anderen. Hierdoor wordt hij uiteindelijk onderkoning van Egypte en weet hij de familie in tijden van hongersnood te redden door hen naar Egypte te laten emigreren. In Egypte was immers genoeg graan door het plan van Joseef, waarna men kon anticiperen op de hongersnood die vele landen raakte. Door in de jaren van overvloed graan te sparen en op te slaan, weet men deze periode door te komen en ook nog graan aan de rest van de bewoonde wereld te verkopen.

Een succesverhaal – de gehate broer wordt inderdaad de belangrijkste van zijn broers door zijn hoge positie aan het Egyptische hof en is een zegen voor zijn familie. In de provincie Gosjen zal de familie van Jakov in relatief korte tijd uitgroeien van zeventig mensen tot een heel volk. Voor de gewone Egyptenaar waren de droom van Farao en Joseefs uitleg en oplossing wat minder leuk. Deze verloor namelijk zijn eigen land en bezit doordat zaaigoed met de laatste centen werd gekocht van de staat. Alleen de priesterkaste mocht nog land bezitten. De dreigende voedselcrisis werd aangegrepen om een grote hervorming door te voeren – door een buitenlander nota bene – en zo de greep van Farao en zijn bureaucratie op de Egyptenaren tot ongekende hoogte te versterken. Toen de Hebreeër Joseef niet meer nodig was en diens aanvankelijk positieve herinnering als redder van Egypte in nood was vervaagd, wist een nieuwe Farao de heersende ongenoegens onder het volk te exploiteren – dit keer juist tegen de nakomelingen van die zelfde Joseef en diens broers, het volk Israël of Hebreeërs zoals ze in het boek Exodus/Sjemot worden genoemd.

De boodschap van het verhaal van Joseef is dus niet enkel dat de crisis in het leven van Joseef tot een goed einde komt door de redding die God biedt in de vorm van een reeks kleine 'toevalligheden' die uiteindelijk de ommekeer brengen. Het verhaal is genuanceerder en ironischer. De droom van Joseef en de positieve uitkomst ervan is tegelijkertijd ook op langere termijn de ondermijning van het succes van Joseef.

Of nog scherper: de dromen van Josef zijn zelf weer onderdeel van een ander droomvisioen dat hen omvat en over een veel groter tijdsperspectief gaat – namelijk 400 jaar – dan Joseefs korte-termijndromen. Want ook aartsvader Awraham heeft een droomvisioen, zoals Bereesjiet 15 beschrijft: “Hierna kwam het woord van de Eeuwige tot Awram in een visioen (chazon): Vrees niet, Awram Ik ben uw schild; uw loon zal zeer groot zijn … Kijk toch naar boven, naar de hemel, en tel de sterren, als je ze tellen kunt; en Hij zei tot hem: Zo (talrijk) zal uw nageslacht zijn!” (15:1, 5)

Hierna vervolgt het droomvisioen – of is er sprake van een nieuw droomgezicht? – met een voorspelling op de lange termijn inzake die talrijke nakomelingen. “En toen de zon op het punt stond onder te gaan, kwam er een diepe slaap over Awram. En zie, een grote angst en duisternis overviel hem. En Hij zei tot Awram: ‘Weet voorzeker, dat uw nakomelingen vreemdelingen zullen zijn in een land, dat het hunne niet is, en dat zij hen zullen dienen zullen, en zullen door hen onderdrukt worden, vierhonderd jaar (lang). Maar ook het volk, dat zij zullen dienen, zal Ik berechten, en daarna zullen zij met groot bezit uittrekken … En het vierde geslacht zal naar hier (= naar Israël) terugkeren’.” (15:12-14, 16).

Joseefs dromen en hun vervulling zijn zelf dus weer een schakel in de vervulling van het grotere droomvisioen van Awraham. Door Joseefs dromen en hun vervulling migreren de nakomelingen van Awraham naar Egypte en worden daar in tijden van voorspoed inderdaad een talrijk volk. Tegelijkertijd is het de vervulling van Joseefs dromen die ook het negatieve scenario in werking zet van het hard werken door de Hebreeërs en uiteindelijk van onderwerping en slavendom. Deze negatieve episode zal worden gevolgd door een redding in de vorm van de Exodus die de Israëlieten ook veel bezittingen zal opleveren – precies zoals door Awraham honderden jaren eerder voorzien in een droom/visioen.

Je kan maar beter voorzichtig zijn met dromen en hun uitleg, want die zijn misschien ook weer onderdeel van een nog groter droomplan. Volg je droom maar juich niet te vroeg, lijkt de boodschap. En uiteindelijk is ook Awrahams droom en de vervulling ervan onderdeel van een nog veel groter droombeeld/visioen over de menselijke geschiedenis tot haar voltooiing. Volgens een Midrasj op Dewariem 34:2 liet God aan Mosjé de hele menselijke geschiedenis zien, vanaf de schepping van de wereld tot aan de Opstanding van de doden aan het einde der tijden. Volgens een andere Midrasj werd ook aan Adam – de eerste mens – reeds alle generaties van de toekomst getoond. Je eigen dromen proberen te verwezenlijken kan nog best ingewikkeld zijn; andermans dromen / visioenen / ideeën volgen is al helemaal een hachelijke zaak. Zeker als deze zich ontpoppen als starre ideologieën die voorbijgaan aan het heden en zijn weerbarstige werkelijkheid …

Sjabbat sjalom!

8 + 1 = ?

Columns 2023

Columns 2022

Columns 2021

Columns 2020

Columns 2019

Columns 2018

Columns 2017

Columns 2016

Columns 2015

Columns 2014

Columns 2013

Columns 2012

Columns 2011

Columns 2010

Columns 2009

Columns 2008

Doneren

Crescas kan niet zonder jouw steun. Met elke donatie, hoe klein ook, steun je onze activiteiten en zorg je dat wij nog meer voor Joods Nederland kunnen betekenen.