De herontdekking van een groot Europees schrijver. Zo beveelt Wereldbibliotheek de nieuwe vertaling van De lelijke hertogin van Lion Feuchtwanger aan. Het is de bedoeling dat ook andere boeken van Feuchtwanger opnieuw worden uitgegeven. De lelijke hertogin (Die hässliche Herzogin Margarete Maultasch) wordt aangeprezen als het eerste grote succes van Feuchtwanger en dat kan erop duiden dat Wereldbibliotheek de volgorde van verschijnen aanhoudt. Süss de Jood (Jud Süss) was weliswaar al eerder geschreven dan De lelijke hertogin, maar voor Süss de Jood kon Feuchtwanger eerst geen uitgever vinden. S. Fischer stuurde hem het manuscript ongelezen retour. Süss de Jood is waarschijnlijk het bekendste werk van Feuchtwanger. Het is opgenomen in de vaker door mij aangehaalde canon van de moderne Joodse literatuur. Süss de Jood stond op de lijst van boeken die in Duitsland op 10 mei 1933 werden verbrand. Die titel is daarna misbruikt voor een antisemitische propagandafilm van de nazi´s.
De herontdekking van een groot Europees schrijver. Misschien wat overdreven want nog in 2008 gaf De Vuurbaak De dochter van Jefta (Jefta und seine Töchter) uit, de laatste historische roman van Feuchtwanger. Feuchtwanger staat vooral te boek als schrijver van veelgelezen historische romans. Maar hij heeft ook drie eigentijdse boeken geschreven, Succes (Erfolg) uit 1930, De erven Oppermann (Die geschwister Oppermann) uit 1933 en Exil uit 1940, samen Die 'Wartesaal'-Trilogie genoemd. Van Succes verscheen al in 1930 bij Querido een Nederlandse vertaling van de hand van Anthonie Donker. Een herdruk van die vertaling kwam in 1984 uit bij De Prom. Een literaire herontdekking, stond ook toen op de flap! En in 1987 bracht Cypres een nieuwe vertaling van De erven Oppermann. Voor zover mij bekend is Exil nooit vertaald.
Succes had in Duitsland geen succes. In zijn Erinnerungen eines Verlegers schrijft Fritz Landshoff dat toen de roman in 1930 verscheen, het politieke klimaat al zo vergiftigd was dat veel boekhandelaren de roman slechts schoorvoetend of in het geheel niet bestelden. De vertegenwoordiger van de uitgever werd zelfs vaak hinausgeschmissen. Een groot deel van de pers ging aan de betekenis van het boek voorbij en de nazipers sabelde het boek neer. De Völkischer Beochbachter was van mening dat Feuchtwanger sich einen zukünftigen Emigrantenpass reichlich verdient hat. In 1933, drie jaar na het verschijnen van Succes, zou dat werkelijkheid worden.
Ook in Nederland werd de betekenis van Succes niet door iedereen gezien. Du Perron schreef over het ‘domme dikke’ boek van Feuchtwanger dat Anthonie Donker ‘met zoveel ijver en zo weinig genie als het vereiste’ heeft vertaald. En in een brief van 23 december 1930 aan Victor E. van Vriesland: ‘Wat ontbreekt het dien besten Feuchtwanger allerovertuigendst aan ieder sprankeltje van genie! (...) Ik vrees dat ik onverzoenlijk ben: die Duitsche mentaliteit (Duitsch-Joodsch altijd) gaat mij voorbij... Ik weet niet wat ik belabberder vind, Succes of Berlin-Alexanderplatz.’ Du Perron, die naderhand zonder enige twijfel aan de goede kant stond, zag in 1930 niet wat Feuchtwanger met zijn boek te vertellen had. Hij had daarvoor geen antenne.
Vier jaar later, in Het Vaderland van 5 juli 1934, schrijft Ter Braak dat men Feuchtwanger niet een schrijver ‘van de allereerste rang’ kan noemen. ‘Daarvoor is hij te zeer een man van breedvoerige gedegenheid.’ ‘Als auteur van het ook tamelijk langademige Succes (1930) werd hij de kroniekschrijver van het na-oorlogse Duitsland, meer speciaal voor München.’ Dat zegt nog niet veel maar intussen is ook De erven Oppermann verschenen: ‘In zijn laatste roman De erven Oppermann vergunt Feuchtwanger de lezer een blik op de lotgevallen ener Joodse familie die door de antisemitische actie uit elkaar wordt geslagen en rechteloos gemaakt.’ Ter Braak is in goed gezelschap van Klaus Mann die over De erven Oppermann schreef dat het de indrukwekkendste, meest gelezen literaire verbeelding van het Duitse onheil is.
Feuchtwanger is inderdaad vaak breedsprakig en het lezen van Succes vraagt een lange adem. Dat geldt overigens in veel mindere mate voor De erven Oppermann. Vervelend of dom is Feuchtwanger zeker niet. Succes, met in de Duitse uitgave als ondertitel Drei Jahre Geschichte einer Provinz, wordt thans terecht beschouwd als de eerste anti-Hitler roman, een roman die al in een vroeg stadium het nationaalsocialistische gevaar heeft blootgelegd. Succes is voor München wat Buddenbrooks van Thomas Mann voor Lübeck was. Niet het verval van een familie maar van een stad. ‘Vroeger’, schrijft Feuchtwanger, ‘had de mooie, behaaglijke stad de beste koppen van het rijk getrokken. Hoe kwam het dat die nu weg waren en dat in hun plaats alles dat lui was en niet deugde en elders in het rijk zich niet staande wist te houden, nu als magnetisch aangetrokken naar München de wijk nam?’
Ook Feuchtwanger was in 1925 uit zijn geboortestad München naar Berlijn gegaan. Daar schreef hij Succes, de roman over München in de jaren na de Eerste Wereldoorlog waar het gedachtegoed van Hitler en zijn partij, in de roman Rupert Kutzner en de ‘Ware Duitsers’, steeds meer gehoor vindt. Als eerste in Duitsland hebben de Joden van München aan den lijve ervaren hoe de atmosfeer in hun stad veranderde, de stemming radicaliseerde en hoe de rechtse regering tegen de giftige denkbeelden van de nationaalsocialisten aanschurkte. Feuchtwanger heeft dat proces indringend beschreven. Hij heeft niet alleen uit eigen herinneringen geput. Aan de roman is minutieus speurwerk voorafgegaan. In die zin is de roman een sleutelroman. De personen en verhalen zijn steeds op werkelijke personen en verhalen gebaseerd. Dat geldt helaas ook voor het antisemitisme waarmee de Joden van München dagelijks werden geconfronteerd. Al in die jaren werden de synagogen met hakenkruizen besmeurd. In de roman wordt de Joodse advocaat Geyer voor Saujud uitgescholden en in elkaar geslagen. In een koffiehuis zegt men over dit voorval dat de Joden daaraan ‘zelf schuld hebben’. ‘Waarom bemoeien ze zich ook met onze zaken die hen niets aangaan.’
Het is te hopen dat de uitgave van De lelijke hertogin het begin is van een reeks nieuwe vertalingen van de romans van Feuchtwanger, waaronder de drie romans van Die 'Wartesaal'-Trilogie. Feuchtwanger verdient zijn succes.
