Een Kafka uit Praag, een Roth uit Brody en een Celan uit Czernowitz zullen er nooit meer zijn. De Duitstalige Joodse cultuur van vóór 1940 is definitief uit die streken van Oost-Europa verdwenen. Czernowitz, nu in de Oekraïne gelegen maar voorheen hoofdstad van de Boekovina, kan daarvoor symbool staan. Wie geïnteresseerd is, kan over Czernowitz de nodige literatuur vinden. Ik noem Czernowitz, Jüdische Städtebild en Czernowitz, Die Geschichte einer untergegangenen Kulturmetropole. Hieraan is niets overdreven. In Czernowitz moet de cultuur in al haar facetten aanwezig zijn geweest. Dat gold ook de literatuur. Paul Celan heeft de Boekovina een land genoemd waar mensen en boeken leefden. Hij zei dat in zijn Bremer rede, in 1958. In de verleden tijd.
Voor 1940 maakten ongeveer 50.000 Joden deel uit van de 110.000 inwoners van Czernowitz. Zij zijn in meerderheid naar Transnistrië verdreven en daar omgebracht. Er is nog maar weinig Joods leven in Czernowitz. Één van de vele synagoges, eens teken van de bloei en welstand van de grote Joodse gemeenschap, is nu een bioscoop. De dichters Rose Aüslander (1907-1978) en Paul Celan (1920-1970) hebben het overleefd. Daarna hebben zij de Boekovina verlaten. Hun gedichten schreven zij in de Duitse taal. Daarover laat ik hen in deze column aan het woord.
Rose Ausländer is in Czernowitz geboren als Rosalie Scherzer. Na in Amerika te hebben gewoond en daar korte tijd getrouwd te zijn geweest met Ignaz Ausländer, is zij in 1931, in verband met ziekte van haar moeder, naar Czernowitz teruggekeerd, waar zij de oorlogsjaren in het getto heeft doorgebracht. Rose Ausländer is overleden in het Joodse bejaardentehuis Nelly Sachs in Düsseldorf.
Veel van haar gedichten gaan over de Boekovina en over de Sjoa. Zoals Transnistrië 1941:
|
Eislaken auf Transnistriens Feldern wo der weisse Mäher Menschen mähte |
IJslakens op de velden van Transnistrië waar de witte maaier mensen maaide |
En vaak ook over de taal waarin ze nog kon leven. Uit het gedicht Sprache:
|
Halte mich in deinem Dienst lebenslang in dir will ich atmen |
Hou me in dienst levenslang in jou wil ik ademen |
Het vorenstaande is samengevat in het gedicht Mutterland.
|
Mein Vaterland ist tot sie haben es begraben im Feuer Ich lebe in meinem Mutterland Wort |
Mijn vaderland is dood ze hebben het begraven in het vuur Ik leef in mijn moederland woord |
Rose Ausländer heeft Paul Celan gekend en daarover later gedicht:
|
Geschmuckt mit dem gelben Stern lief ich zu Freunden um Celans Gedichte zu zeigen Eine Stunde vergessen und Glück ehe die Türen sich schlossen hinter unserm Traum |
Versierd met de gele ster liep ik naar vrienden om gedichten van Celan te laten zien Een uur vergetelheid en geluk eer de deuren dichtvielen achter onze droom |
Paul Celan is in Czernowitz geboren als Paul Antschel. Aan hem zal ik de komende tijd nog enkele columns wijden. Hier gaat het om het dichten in de Duitse taal, ook na de Sjoa. Paul Celan heeft in die donkere dagen beide ouders, Leo Antschel en Fritzi Schrager, verloren. Ook zij zijn naar Transnistrië verdreven. De vader is in de herfst van 1942 omgekomen, de moeder is in de winter 1943/1944 neergeschoten, mijn moeders haar werd nimmer wit, schrijft Celan in één van zijn gedichten. En in het gedicht Nähe der Gräber:
den leisen, den deutschen, den schmerzlichen Reim?
Verdraag je dan, moeder, als toen, ach, als thuis,
het zachte, het pijnlijke rijm van het Duits?
Muttersprache Mördersprache is een formulering die men in dit verband wel heeft gebruikt. Maar Celan ook nog de taal van zijn moeder afnemen? Celan had nog slechts zijn dichterschap om telkens en telkens opnieuw te verwoorden wat in woorden nauwelijks te zeggen valt. In de al aangehaalde Bremer rede zei Celan over de Duitse taal: Bereikbaar, dichtbij en onverloren bleef te midden van alle verliezen dat ene: de taal. Ja, ondanks alles bleef zij, de taal, onverloren.
Uit Czernowitz was Rose Ausländer en Paul Celan alleen de taal gebleven. Ondanks alles.
Czernowitz, Jüdisches Städtebild, Jüdischer Verlag, 1998 Czernowitz, Die Geschichte einer untergegangenen Kulturmetropole, Ch. Links Verlag, 2006 De vertalingen van de gedichten van Rose Ausländer zijn van E. Ottevaere en P. Thomas uit Moederland woord, gedichten van Rose Ausländer, Signum, 1985. Wie geïnteresseerd is in Rose Ausländer verwijs ik naar de biografieën van Cilly Helfrich uit 1995 en H. Braun uit 1999. De vertalingen van het proza en de gedichten van Paul Celan zijn van T. Naaijkens uit Paul Celan, Verzamelde gedichten, de prachtige uitgave van Meulenhoff uit 2003.
