Naast Mein Weg als Deutscher und Jude neemt de roman Der Fall Maurizius in het werk van Jakob Wassermann een centrale plaats in. De roman kon in 1928 nog verschijnen bij de vaste uitgever van Wassermann, S. Fischer Verlag in Berlijn.
De roman had onmiddellijk succes, in Duitsland en daarbuiten, en beleefde vele herdrukken. Al in 1929 kwam een Nederlandse vertaling op de markt. Wassermann stond op het toppunt van zijn roem. Nu is het boek helaas niet meer in het Nederlands te verkrijgen. In 2008 verscheen in Duitsland een bijzondere uitgave van Der Fall Maurizius, met een uitstekend nawoord van Peter de Mendelssohn.
 Nederlandse uitgave van 1929 |  Bijzondere uitgave van 2008 |
Der Fall Maurizius is inderdaad nog steeds het lezen waard, al is het wel zo dat de roman niet geheel vrij is van, wat Reich-Ranicki heeft genoemd, billiger Pomp. Maar Reich-Ranicki noemt Wassermann tevens een radikaler Moralist. En dat treft doel. De stellingname van de moralist Wassermann tegen verstarring en onrecht maakt de roman, ook al zijn er mindere kanten, tot een belangrijk boek.
Waar gaat het over? De officier van justitie Andergast heeft zo’n achttien jaar tevoren een zekere Maurizius vervolgd die voor moord is veroordeeld en een levenslange gevangenisstraf moet uitzitten. Zijn zoon Etzel Andergast raakt door deze zaak gefascineerd en bewijst de onschuld van Maurizius. In karaktertrekken staan vader en zoon tegenover elkaar. De vader is een steile figuur voor wie de regels van het recht belangrijker zijn dan een zo ongrijpbaar begrip als gerechtigheid. Voor de lezer is het vanaf het begin duidelijk dat sprake is geweest van een gerechtelijke dwaling. Alle instanties leden aan wat we tegenwoordig een tunnelvisie noemen. Etzel Andergast daarentegen, die door toedoen van zijn vader in een streng keurslijf moet leven, grijpt de door zijn vader behandelde zaak Maurizius aan om met jeugdig enthousiasme de waarheid boven tafel te krijgen. In vader en zoon, schrijft Wassermann later, komt das Widerspiel von Recht und Gerechtigkeit tot uiting. Het zat er al jong bij Etzel Andergast in. In de roman komt een passage voor waarin Etzel het opneemt voor een Joodse medescholier die door een verwoed jodenhater valselijk wordt beschuldigd. Joseph Roth kon in zijn herinnering aan Wasserman, ik citeerde daaruit aan het slot van de vorige column, met recht spreken van het gevoel voor gerechtigheid dat in de boeken van Wasserman terug te vinden is.
Al komen we er bij Wassermann niet zo eenvoudig vanaf. Goed en slecht zit bij mensen door elkaar geroerd en dat geldt ook voor de romanfiguren van Wassermann. De kroongetuige in Der Fall Maurizius is een zekere Waremme die op de zitting meineed heeft gepleegd. De reden daarvoor komt omstandig aan de orde. Waremme heette eigenlijk Warschauer en komt in de roman ook weer als Warschauer tot leven. In zijn nawoord betoogt Peter de Mendelssohn dat Wassermann in Warschauer - Waremme heeft vastgelegd waar hij een leven lang mee heeft geworsteld: die Auseinandersetzung mit dem Schicksal der Juden in der deutschen Welt und der Kampf um Gerechtigkeit in der menslichen Gesellschaft. Gerechtigkeit und Judentum – sie sind für Wassermann unlöschbar miteinander verklammert.
Naast de koppeling van gerechtigheid en jodendom, die je zo sterk bij Wasserman terugvindt, is er nog een aspect dat ik wil noemen. De in mijn vorige column aangehaalde roman Caspar Hauser heeft als ondertitel oder Die Trägheit des Herzens. Trägheit des Herzens is eveneens een sleutelbegrip in het werk van Wassermann. Het kan misschien ook wel vertaald worden met niet zelfstandig kunnen denken. Op het wel zelfstandig blijven denken, door Etzel Andergast en in hem door de Duitse jeugd, zet Wassermann zijn kaarten. In 1932, de tijden worden steeds somberder, houdt Wassermann een Rede an die Jugend über das Leben im Geiste. Ook dit geschrift kon nog bij Fischer verschijnen. Wassermann houdt de Duitse jeugd voor:
Na 1932 gaat het niet meer zo goed met Wassermann. In bijna alle nationaalsocialistische recensies, schrijft zijn biograaf Thomas Kraft, wordt Wassermann als neurotischer und überreizter Jude beschreven. En de houding van de Preussischen Akademie der Künste tegenover Joodse schrijvers liet hem (en vele anderen) geen andere keus dan uit te treden. Wassermann deed dat bij brief van 29 maart 1933. Dat was dus nog maar enkele maanden voor de boekverbranding van 10 mei 1933. Alle boeken van Wassermann stonden toen op de lijst van in Duitsland verboden boeken. In 1931 kwam Etzel Andergast, het vervolg op Der Fall Maurizius, nog bij Fischer uit. Het derde deel, Joseph Kerkhovens dritte Existenz, dat Wassermann in oktober 1933 gereed had, wilde of kon Fischer niet meer uitgeven. Wasserman was door dit alles zeer ontgoocheld. Het ging hem letterlijk aan het hart.
In december 1933 ging Wassermann naar Nederland om contact te leggen met Querido Verlag N.V. Hij hield in Nederland bovendien een lezing over Humanität und das Problem des Glaubens. Bij terugkeer had hij nog een ontmoeting met Thomas Mann, die in zijn dagboek noteert dat Wassermann er slecht uitziet. Er macht den Eindruck eines ruinierten Mannes. Op 1 januari 1934 sterft Wassermann. Marta Wasserman schreef later: es mag wohl so gewesen sein, dass er genug gelitten hatte an der Welt, an der Zeit, und dass das Schicksal, das ihm auferlegt war, eben nur bis dahin getragen werden konnte.
Joseph Kerkhovens dritte Existenz verscheen in 1934 postuum bij Querido, net als, in 1935, Tagebuch aus dem Winkel. Om Querido te eren, hier de omslag van dit nagelaten werk dat ik antiquarisch kon aanschaffen (ik dacht ten onrechte dat ik daarin de lezing over Humanität und das Problem des Glaubens zou kunnen vinden).
Ook de boeken van Ernst Toller werden op 10 mei 1933 verbrand. Zijn autobiografie, Eine Jugend in Deutschland, verscheen in 1933 ook bij Querido in Amsterdam. Ernst Toller een volgende keer.
