Overdenking bij de dood van Wim Brands

Eva van Sonderen

vrijdag 8 april 2016

Wat is er aan de hand met Nederlandse literaire intellectuelen? Waarom stappen creatieve, bevlogen, sympathieke mensen als Wim Brands, Joost Zwagerman en Rogi Wieg uit eigen keuze uit het leven? Is het een genetische kwestie? Wim Brands had een vader die zelfmoord pleegde. De vader van Joost Zwagerman had een mislukte zelfmoordpoging gedaan. Rogi Wieg, zoon van Hongaars-Joodse vluchtelingen, noemde zich ‘levenslang psychiatrisch patiënt’ en weet zijn problematiek aan de narcistische persoonlijkheidsstoornis van zijn moeder. Wiegs vader, wetenschapper, overleed door euthanasie, na de diagnose van pancreaskanker te hebben gekregen. In een tv-interview met Wim Brands vertelt Rogi Wieg hoe zijn vader, gevraagd om een laatste woord voor zijn dood, geen persoonlijke dingen zegt, maar de hoop uitspreekt dat het ziekenhuis waar hij euthanasie krijgt, evenveel subsidie zal krijgen als het AMC. Wieg vond dat aanvankelijk een fantastische houding maar tijdens het interview vraagt hij zich af: “Waarom kon hij niet zeggen dat hij van me hield of van mijn moeder hield?”

Het zijn wel alle drie gevoelige persoonlijkheden, deze drie dichters, schrijvers, presentatoren. Een zonnig Teflontype als Mark Rutte zal niet gauw door een existentiële depressie getroffen worden, schat ik. En het zijn schrijvers, dichters, denkers. Misschien maakt het je kwetsbaarder om altijd zo cerebraal bezig te zijn. Het verstand is een groot geschenk, maar het kan een mens ook doldraaien. Niet voor niets hebben Boeddhisten het over the monkey mind die ‘getemd’ moet worden door een ander vermogen, het vermogen dat een mens tot mens maakt – het bewustzijn, het gewaar zijn van het denken zelf. Meditatie is een van de manieren om dat gewaar zijn te oefenen en het denken tot zijn juiste proporties terug te brengen. Maar dat is volgens mij niet het hele verhaal. Het gaat ook om gevoelens. De hersenen worden traditioneel als zetel van het verstand gezien, het hart als zetel van het gevoel. Maar in de Joodse traditie wordt met het woord ‘lev’ niet alleen het hart bedoeld, maar het hart in samenwerking met het verstand. Wanneer je depressief bent, is het vooral belangrijk dat je je wanhoopsgevoelens niet in je eentje doormaakt, maar dat je ze kunt delen met je omgeving. Met familieleden of vrienden en vriendinnen, daarbij eventueel gesteund door een professionele hulpverlener. En het liefst met zo weinig mogelijk farmacologische middelen. En zeker niet met een paardenmiddel als elektroshock, dat tot de gruwelijke lichamelijke symptomen kan leiden die Rogi Wieg tenslotte de das omgedaan hebben. Het is belangrijk dat je je depressieve gevoelens niet uit angst en schaamte binnenhoudt. Of dat je je wanhoop wegdrukt door je totaal op je werk te gooien, zodat ook niemand weet wat er echt aan de hand is. Ik denk dat die openheid voor mannen nog een stuk moeilijker is dan voor vrouwen, alle mannenemancipatie ten spijt. Wat ik in de Nederlandse literaire wereld waarneem, is een voorkeur voor de ironische toon en een afkeer van sentiment. In recensies van ‘Verplicht gelukkig’, het boek van Saskia Goldschmidt over het opgroeien in een gezin met een door zijn oorlogservaringen behoorlijk beschadigde vader, werd verschillende malen geschreven dat het gelukkig geen ‘larmoyant’ verhaal was geworden.

Om beter te kunnen omgaan met het sterfproces van vriendin A., die in het French Hospice ligt (want ik voel me behoorlijk machteloos), lees ik op het moment The Top Five Regrets of Dying van de Australische Bronnie Ware. Het is het verslag van een vrouw die als verzorgster van stervende mensen ging werken (zonder andere vooropleiding dan een avontuurlijke inslag en een groot hart). “We have created a society where adults are now so insular and apart,” schrijft ze in een hoofdstuk over een 94-jarige Joodse man, Joszef, overlevende van de Sjoa, wiens familie blijft ontkennen dat hij stervende is. Gelukkig antwoordt zijn verzorgster wel eerlijk 'ja' op zijn vraag of hij dood gaat en kunnen ze daar verder over praten (en voelen). Hij heeft het meeste spijt van het feit dat hij te bang is geweest om zijn gevoelens te laten zien aan zijn vrouw en kinderen, en in plaats daarvan altijd hard heeft gewerkt om het hen financieel goed te laten hebben. “Ik heb mijn gezin op afstand gehouden,” zegt hij, “en daardoor weten ze niet echt wie ik ben.” Dat maakt ook deel uit van het ‘coping-mechanisme’ dat veel overlevenden hebben ontwikkeld om niet overspoeld te worden door nare herinneringen aan het vervolgingsverleden – daardoor sluit je ook een groter gevoelsgedeelte van jezelf af.

“Hemel en aarde roep ik vandaag als getuige tegen jullie op dat ik je het leven en de dood heb voorgelegd, de zegen en de vloek. Kies dus het leven, jij en jouw nakomelingen,” zegt Mosjé tegen het volk (Dewariem 30:19). Wie dat ten volle heeft gedaan, is Jules Schelvis, één van de laatste overlevenden van kamp Sobibor, die deze week op 95-jarige leeftijd overleed. Ondanks het verlies van zijn vrouw en andere familieleden, die na aankomst in Sobibor onmiddellijk zijn vermoord, heeft hij na de oorlog toch de moed gevonden om door te leven, een nieuw gezin te stichten en, veertig jaar later, onvermoeibaar op scholen en bij herdenkingen te vertellen over de kampen. Waar haalde Schelvis die kracht vandaan? Zelf zegt hij dat hij uit een warm gezin kwam, niet religieus, maar wel humanistisch gezind. Een goede, veilige jeugd, met ouders die van je houden en je waarden voor je hele leven meegegeven – dat lijkt de beste voorwaarde voor een vervuld leven. Moge Jules Schelvis’ aandenken tot inspiratie van ons allen zijn.

7 + 4 = ?
Beste Eva, Het is gevaarlijk om depressieve mensen aan te raden zo weinig mogelijk medicijnen te nemen. Depressie is iets anders dan even somber zijn; het is een levensgevaarlijke ziekte. Mensen die depressief zijn, zijn erg kwetsbaar. Laat alsjeblieft de beoordeling over medicatie over aan beroepsmensen, d.w.z. psychiaters.
Ben enorm geschokt. Volgde zo veel mogelijk zijn literaire programma's en genoot daarvan... het is niet te begrijpen Joost Zwagerman, ook zo gewaardeerd en geliefd, Rogi Wieg, misschien te begrijpen , maar Brands??? Intens verdrietig!! Overigens een uitstekend artikel Eva!! kol ha Kavod en dank!!!
Dag Manja, dank je voor je reactie. Depressie en angsten zijn geen vreemden voor mij. Ik heb de ervaring, zowel wat mezelf betreft als wat mensen in mijn omgeving betreft, dat er door psychiaters te gemakkelijk medicatie wordt voorgeschreven, en dan niet in combinatie met andere methodes - lichaamswerk, gesprekstherapie, voedingsadviezen, yoga, oefeningen in het waarnemen van ronddolende gedachten, EMDR, EFT, acupunctuur, sporten, openheid naar je eigen omgeving zodat je steun kunt krijgen, om maar enkele dingen te noemen. Misschien heb jij juist andersoortige ervaringen, van mensen die te laat of helemaal niet bij aan de medicatie gingen, dat is ook tragisch. maar over het algemeen wordt er in het intellectuele circuit nogal denigrerend gedaan over andersoortige geneeswijzen dan de reguliere medische aanpak (psychiaters, anti-depressiva). Terwijl er ontzettend veel nieuwe dingen zijn ontdekt om depressieve stoornissen en angststoornissen te behandelen, eventueel in combinatie met anti-depressiva. Ik schreef deze column nadat ik een tv interview had gezien waarin Wim Brands in gesprek was met Rogi Wieg. Wieg vertelde dat hij was uitbehandeld door zijn psychiater(s). Dat hij een aantal keren een elektro-shock behandeling had gekregen. Als gevolg daarvan lag zijn zenuwstelsel aan flarden en dat kon niet meer worden genezen. Vandaar dat zijn euthanasieverzoek werd toegewezen. Einde van de psychiatrische behandeling.
Geweldig geschreven, Eva. Herken er veel in. Tal van literaire boeken zijn cynisch en zijn deprimerend. In het wereldje waar ik vroeger in zat was dat interessant en de positievere/constructieve aanpak en spirituele boeken waren 'oppervlakkig'. We werden nog mismoediger van de moedeloze en zware verhalen. Inmiddels weet ik door mijn werk hoe snel er door artsen antidepressiva wordt voorgeschreven als het gaat om verdriet zonder ook een ander traject aan te bieden. Verdriet hoort bij het leven en we zijn vergeten hoe te verwerken en door pijn heen te gaan. Ik heb ooit heel wat therapieën versleten en vaak ging het over het herhalen hoe erg het allemaal was, wat me alleen beroerder maakte. Pas toen ik leerde dat ik zelf mijn gedachten kan kiezen, mezelf niet meer identificeerde met mijn gedachten maar met iets diepers in mij. Ik liep niet meer weg liep van de pijn en cultiveerde het niet meer maar ging er dwars doorheen. Toen opende de sluier zich.
Ons zelf genezend vermogen, het vermogen van ons zelf te houden en te accepteren zoals we zijn. Een goede jeugd: bomen met diepe wortels kunnen een hevige storm doorstaan. En dwars door de moeilijke gevoelens heen (zoals hierboven staat inderdaad) ipv er om heen. En mensen om je heen die je in je waarde laten. Herkenbaar dit. Gustav Jung vind ik een aanrader voor deze bewuste manier van omgaan met onszelf. Veel van zijn kennis en inzichten had hij zelf eerst doorleefd. Zoals het veel van ons gaat. We leren een leven lang. En the work van Katie Byron. Ach ja er was toch een gebrek aan vrouwelijke filosofen? Ik geloof dat men vaak de ogen in de zak heeft zitten als het op uitzonderlijke vrouwen aan komt-ze zijn zo gangbaar dat men ze niet eens opmerkt.
Uw artikel n.a.v de zelfmoord van kunstenaars als Wim Brands, Joost Zwagerman en andere kunstenaars heeft niet al mijn vragen over het waarom van hun zelfgekozen dood beantwoord, al heb ik er wel interessante opmerkingen in gevonden. Ik was een liefhebster van de wekelijkse boekenrubriek van de VPRO, bewonderde Wim Brands om zijn grote belezenheid en zijn manier van interviewen. Het is deze maand een jaar geleden dat het droeve nieuws van zijn dood bekend werd. Ik mis hem nog steeds, elke zondagmorgen.
Dank u voor uw reactie, mevrouw van Wessem.
Als ik de verhalen mag geloven dan weet de psychiatrie helemaal niets af van depressies. Wat ik heb meegemaakt is dat de lichte gevallen nog wel te behandelen zijn, maar de zwaardere en zware gevallen niet. Psychiaters moeten eerlijk worden. En misschien worden we wijzer van vroege opsporing. Kijk goed naar jonge mensen die lijden en zich afzonderen. Kijk goed naar de afwezige vaders. En kijk goed naar vaders die wel aanwezig zijn, maar zich als vader geen raad weten hoe ze zich moeten binden.

Columns 2024

Columns 2023

Columns 2022

Columns 2021

Columns 2020

Columns 2019

Columns 2018

Columns 2017

Columns 2016

Columns 2015

Columns 2014

Columns 2013

Columns 2012

Doneren

Crescas kan niet zonder jouw steun. Met elke donatie, hoe klein ook, steun je onze activiteiten en zorg je dat wij nog meer voor Joods Nederland kunnen betekenen.