Vluchtelingen, de morele uitdaging van deze tijd

Harry van den Bergh z”l

vrijdag 28 augustus 2015

De dagelijkse beelden van vluchtelingen op de Middellandse Zee, opgepikt uit zee, hebben iets positiefs: zij zijn tenminste uit zee opgepikt in tegenstelling tot die Syrische vader of moeder of kind van wie nooit meer iets gehoord zal worden: verdwenen in zee. De grote groepen vluchtelingen die zich weten te verzamelen in Turkije, Macedonië, Italië of waar ook, roepen een gevoel van schaamte op: zij zijn op weg naar bij voorkeur Noord-Europa waar hen een prachtige toekomst wacht. Sommigen laten weten daar zelfs recht op te hebben. Hun teleurstelling zal groot zijn!

Diegenen die een grens weten over te steken, zijn via een verlaten spoorlijn op weg naar een station in Servië waar zij de trein kunnen pakken naar Duitsland of Nederland. Ook zij stralen vaak een soort van optimisme uit! Als in een Exodus zijn enorme groepen verjaagde of verbitterde mensen op weg naar een Beloofd Land waar alles beter zal worden. Van procedures, van Rechten op grond van het Vluchtelingenverdrag hebben zij geen benul. Een groot deel van de mannen, vrouwen en kinderen zal niet in het land van hun hoop worden toegelaten en verdwijnen in een illegale massa of in enorme kampen aan de randen van het oorlogsgebied. Beklagenswaardig zijn de politieke leiders die niet eens een gemeenschappelijk Europees beleid kunnen formuleren, geklemd als zij zitten tussen de goede wil van het ene deel van hun bevolking en aan de andere kant de grote groep burgers die langer moeten wachten op een bescheiden woning, omdat een vluchtelingengezin ook een recht heeft. Vreemdelingenhaters, van mensen die bang zijn hun banen te verliezen aan vreemdelingen en tal van anderen die gewoon de pest hebben aan alles wat etnisch niet in hun straatje past.

Er zijn naar de schatting van de Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen van de VN op dit ogenblik ongeveer 65 miljoen vluchtelingen in de wereld. Dat wil zeggen: zij zitten in kampen en wachten hun lot af. Meestal is dat jarenlange inertie. Grote groepen zijn simpelweg op drift terwijl regeringen de stroom proberen te beperken. Afgewezen (economische) asielzoekers zoeken ontroostbaar hun weg, want terugkeer is vaak niet mogelijk en het alternatief is de illegaliteit. Regeringen die wel willen, vrezen de banvloek van uiterst rechtse en soms zelfs fascistische activisten. De vrees bestaat dat de stromen vluchtelingen de komende jaren uitsluitend zullen toenemen omdat de onderliggende oorzaken naar mijn mening nauwelijks of niet worden aangepakt of omdat met name westerse regeringen na alle slechte ervaringen met grote aarzeling of alleen in ondersteunende zin zullen ingrijpen in de conflictgebieden van waar de asielzoekers afkomstig zijn.

Ik denk dat er redenen zijn om zeer pessimistisch te zijn over wat er te gebeuren staat. In drieërlei zin: conflicten in het Midden-Oosten en Afrika zullen in aantal en heftigheid toenemen. Immers, de fragiele politieke structuren in die gebieden zullen verder worden aangetast en uiteenvallen in vaak door Moslim-extremisten geïnspireerde oorlogen. Hierdoor zullen complete volksverhuizingen ontstaan met een heel grote belasting voor landen als Libanon en Jordanië. En ten derde: westerse regeringen en bevolkingen zullen huiverig zijn nog meer Moslims in hun landen te ontvangen wegens het risico nog meer instabiliteit te importeren.

In wezen staan wij voor zulk een immens probleem: humanitair, politiek en militair, dat Europa zich voorlopig, althans dat hoop ik van harte, laat zien in zijn meest machteloze gedaante. Dat kan en mag natuurlijk niet voortduren. De vraag is alleen hoe deze kluwen van problemen en dilemma's aan te pakken.

Ik hoop van harte dat, terwijl het lijkt dat de discussie nu enigszins op gang komt in Christelijk Europa, de regeringen van de EU en de Europese Commissie zich in de eerste plaats bewust zijn van hun morele verantwoordelijkheid. De vraag of en in welke mate vluchtelingen worden opgenomen, is ondanks het VN-Vluchtelingenverdrag, in de eerste plaats een morele verplichting. Afwijzing of aanvaarding ervan heeft belangrijke gevolgen. De aanvaarding heeft in de eerste plaats als effect dat men geconfronteerd kan worden met ingewikkelde dilemma's. Zoals nu voor de zoveelste maal in de praktijk te zien is! Daarbij komt dat ook opnieuw blijkt (het doet mij altijd aan de jaren voor WO II herinneren) dat de morele standvastigheid om vaak tegen een hoge materiële prijs grote groepen mensen op te vangen en deze een nieuwe toekomst te bieden, niet erg groot is. Ingewikkelder wordt het nog een houding te bepalen tegenover diegenen die uiteindelijk niet als vluchteling worden erkend: zij zijn vaak de grootste slachtoffers.

Ik weet niet zeker of Joodse gemeenschappen een eigen verantwoordelijkheid hebben. Ik ben eigenlijk van mening dat dit wel zo is. Het is toch immers zo dat diegenen wier geschiedenis doortrokken is van vlucht en verblijf, dat men van hen kan verwachten dat er meer begrip is voor de betekenis van een open houding en een gastvrije ontvangst. Tikoen Olam, heette het toch. Verbeter de wereld!

7 + 3 = ?
Uw analyse klopt naar mijn mening maar gedeeltelijk. U typeert de maatschappelijke en politieke weerstand tegen een grote toestroom van Moslims naar noord-Europa als vreemdelingenhaat, maar dat is niet de kern van de zaak. Waar we het vooral over moeten hebben, luid en duidelijk en met klem zonder racistische ondertoon, is de bedreiging van de liberaal-democratische waarden in ons land. Het is nu al zo dat slechts een kleine minderheid van kunstenaars en intellectuelen nog hardop durft te zeggen wat ze denken. Ze zijn simpelweg bang voor fysieke represailles. Deze zelfcensuur is een veeg teken. Als je bang bent om vrijuit te spreken (en daarmee bedoel ik niet: vrijuit onnodig provocerend of beledigend, hoewel dat in principe ook moet kunnen), dan realiseer je dat je de terreur werkt. Niet alleen de terreur van aanslagen, maar ook de terreur van Moslims die naar mijn smaak vaak te snel woorden als racisme of Islamofobie in de mond nemen. Helaas, maar begrijpelijk (uit angst om voor diezelfde vreemdelingenhater uitgemaakt te worden), is men aan de linkerzijde van het politieke spectrum huiverig om kritiek te uiten op de patriarchale, vaak antidemocratische waarden die centraal zijn in de Islam. De schaduw van de tweedewereldoorlog is duidelijk voelbaar boven dit onderwerp, maar niet in de zin die u schetst, vrees ik. In Duitsland is dit fenomeen momenteel nog veel uitgesprokener dan hier, vanwege hun expliciete Nazi verleden, maar ook hier bespeur je de tendens om te spreken over het weigeren van vluchtelingen als een rechtstreekse herhaling van de vreemdelingenhaat van jaren ‘30 van de twintigste eeuw. In nieuwsuitzendingen worden steeds twee onderwerpen aan elkaar gekoppeld: Politieke onrust over de eisen van rechts om immigratie te beperken (een al langer lopend onderwerp) en wanhopige vluchtelingen eerst in nood op zee en daarna nergens in Europa welkom. Dit contrapunt is misleidend (niet met opzet, vrees ik, anders zou het gesprek eenvoudiger zijn). Het dilemma dat u beschrijft is inderdaad een echt dilemma: Grote aantallen mensen in nood opvangen of wegsturen? Normaal gesproken zou je daar niet lang over na moeten denken als je enige compassie bezit: opvangen, natuurlijk. Maar het dilemma heeft naar mijn mening nog andere aspecten die u weglaat, en die de zaak gecompliceerder maken: Mensen in nood opvangen, ook al delen ze de waarden niet waar onze maatschappij op gebouwd is en waar zij straks deel van uit zullen maken? Of hen weigeren tenzij ze aan bepaalde eisen voldoen? Welke eisen dan, en hoe controleer je dat? Toen de Joden in Nederland geëmancipeerd werden, was de vraag of we ons Joodse Nederlanders of Nederlandse Joden moesten noemen. Wat komt er eerst, loyaliteit aan de rechtsstaat waar je staatsburger van bent, of loyaliteit aan een bovennatuurlijk, en dus onbespreekbaar, geloofssysteem? In Nederland hebben wij Joden al eeuwen dit evenwicht goed kunnen bewaken. Joodse tradities in ere houden, maar trouw zijn aan de waarden en de wetten van de staat. Soms levert dat conflicten op, bijvoorbeeld als er om de zoveel tijd iemand opstaat die het koosjer slachten wil verbieden omdat zij dat ‘barbaars’ vinden. En de tweedewereldoorlog heeft natuurlijk bewezen dat onze trouwe houding ook zeker geen garantie is voor goede relaties met niet-Joodse Nederlanders. Maar over het algemeen stelt de Joodse gemeenschap in Nederland zich ondanks alles passend bescheiden op, omdat we het belang inzien van de vrijheid die gepaard gaat met een leven in Nederland. Een grote verschil, wat dat betreft, tussen het Jodendom en de Islam, is dat de Islam actief streeft om van alle niet-Moslims proselieten te maken, terwijl het Jodendom juist een exclusief beleid voert. Bovendien is de Islam niet een ‘religie’ zoals het Christendom dat is. Het is, zoals ook het Jodendom, een compleet systeem van wetten, wereldbeeld en religieus praktijk. Daarom juist is het, denk ik, zo moeilijk voor veel Christenen (laat staan seculiere mensen) om te begrijpen wat we als maatschappij riskeren door steeds meer mensen toe te laten die zonder blikken of blozen verworvenheden als gelijkheid van man en vrouw, emancipatie van homo’s, etc. aan hun laars lappen. Om maar te zwijgen over wijdverbreide en diepgewortelde de vijandigheid van vele Moslims tegenover alles wat Joods is of met Israël te maken heeft. Mijn kinderen zitten op de Rosj Pina basisschool, bijvoorbeeld, waar we elke dag langs de zwaarbewapende marechaussee lopen naar de als vesting ontworpen gebouw. Vaak wordt, totaal ten onrechte naar mijn mening, het onrecht in de bezette gebieden aangevoerd als ‘reden’ voor deze vijandigheid. Maar dat is een ander verhaal. Waar ik voor zou pleiten is een serieuze oproep aan Moslimleiders, om te beginnen in Nederland, om op te staan en ondubbelzinnig te verklaren dat Moslims in Nederland de liberaal-democratische waarden van de staat expliciet dienen te onderschrijven. Dat racisme, antisemitisme, homofobie, vrouwenonderdrukking, en wat dies meer zij, verboden is voor Moslims in Nederland, net zoals het verboden is voor alle andere staatsburgers. Dan hebben potentiële nieuwe Nederlanders een keus: Wil ik eigenlijk wel naar een land vluchten waar deze waarden meer geldigheid hebben dan de wetten van de Islam? Wil ik wel in een land wonen waar Moslims democratische wetten boven de Islam stellen? Als deze discussie niet openlijk wordt gevoerd, en dat is de situatie nu volgens mij, dan speel je populisten als Wilders, racisten en extreemrechts in de hand. Links moet wakker worden en durven zeggen wat er aan de hand is. Als er al een vergelijking te maken is met de jaren ’30, dan is het niet dat er zo veel racisten in noord-Europa rondlopen, maar dat er ideologische terreur wordt bedreven en dat mensen bang worden om vrijuit te spreken.
Het vereist moed om dit punt aan te roeren, dat moet zeker meegenomen worden inde discussie over de vluchtelingencrisis en het asielbeleid, zonder daarmee tot aanhanger van Wilders te worden bestempeld.

Columns 2020

Columns 2019

Columns 2018

Columns 2017

Columns 2016

Columns 2015

Columns 2014

Columns 2013

Columns 2012

Columns 2011

Doneren

Crescas kan niet zonder jouw steun. Met elke donatie, hoe klein ook, steun je onze activiteiten en zorg je dat wij nog meer voor Joods Nederland kunnen betekenen.