Een Haggadah met misdrukken

Emile Schrijver

vrijdag 12 februari 2010

Een van de problemen van de columnist, althans van deze columnist, is het best samen te vatten als: waar zal ik het nu weer eens over hebben? Wanneer dat een probleem lijkt te worden, kijk ik ofwel in nooit of nog niet gepubliceerde flarden tekst over spannende gevallen, zoals Judah Leib Gordon vorige week, of in de kasten van de Bibliotheca Rosenthaliana, zoals deze week. Er kwam door het opentrekken van een kast een belangrijk exemplaar tevoorschijn van een Haggadah uit 1695, gedrukt in Amsterdam door een consortium van drukkers, in opdracht van een zekere Mozes Wesel. Het is nog te vroeg voor Pesach, maar een beetje voorjaar kan geen kwaad in deze besneeuwde tijden, dus ik had weer een onderwerp.

De Amsterdamse Haggadah van 1695 is een van de beroemdste gedrukte Haggadot uit de geschiedenis, met illustraties die terugkeren in talloze latere Haggadot, tot in India aan toe. Die illustraties zijn gemaakt door Abraham bar Jacob, een proseliet uit het Rijnland die verwant was aan de Proops-familie, een van de beroemdste Amsterdamse drukkersgeslachten. De illustraties zijn door Abraham bar Jacob gebaseerd op christelijke oudtestamentische afbeeldingen van de Zwitserse kunstenaar Matthaeus Merian, wat gezien zijn christelijke achtergrond geen verwondering hoeft te wekken. Ondanks hun grote populariteit volgen de kopergravures (een techniek die hier voor het eerst in een gedrukte Haggadah werd toegepast) de tekst maar in zeer beperkte mate, hetgeen verklaard kan worden uit het feit dat de kunstenaar bijna nergens loskomt van zijn bron.

Een goed voorbeeld hiervan is de afbeelding van de vijf wijzen in Bne Berak, die de hele avond spraken over de Uittocht uit Egypte tot de tijd voor het ochtend-Sjema was aangebroken. Op de afbeelding zien we in totaal negen mensen aan tafel zitten, geen vijf, naast drie bedienden, maar geen leerlingen. Het is wel nacht, want de kaarsen branden. De verklaring hiervoor ligt in de bron van dit plaatje: Merians afbeelding van het maal dat Jozef bereidde voor zijn broers in Egypte. Daar zitten nog veel meer mensen aan tafel, en Abraham bar Jacob heeft het aantal deelnemers aan de maaltijd wel kunnen terugbrengen, maar niet tot de noodzakelijke vijf. Deze afbeelding komt overigens ook veel voor in handgeschreven Haggadot uit de achttiende eeuw en ook daar is in de overgrote meerderheid van alle gevallen sprake van meer dan de vijf geleerden in Bne Berak waar de tekst over rept. Dat laatste ligt natuurlijk niet meer aan de kracht van de afbeelding van Merian als voorbeeld, maar aan diezelfde kracht van de afbeelding van Abraham bar Jacob.

Met het genoemde exemplaar van de Amsterdamse Haggadah van 1695 - de Rosenthaliana heeft er meer - is bij nadere beschouwing iets raars aan de hand. Het exemplaar bevat een aantal misdrukken, waardoor bijvoorbeeld de afbeelding van de wijzen in Bne Berak op zijn kop is te zien. Het is interessant voor de geschiedenis van het Hebreeuwse boek dat dit soort onregelmatige boeken bewaard is gebleven en de aanwezigheid van deze en andere mooie complete exemplaren van de Amsterdamse Haggadah strekt deze roemruchte bibliotheek tot eer.

8 + 2 = ?

Columns 2015

Columns 2013

Columns 2011

Columns 2010

Columns 2009

Doneren

Crescas kan niet zonder jouw steun. Met elke donatie, hoe klein ook, steun je onze activiteiten en zorg je dat wij nog meer voor Joods Nederland kunnen betekenen.