De bloedzuigende pelikanen, een Nederlands-Joods symbool?
Gepubliceerd op: 12 november 2020
Houtsnijwerk van een zelfopofferende pelikaan en zijn jongen in de Portugese synagoge in Amsterdam, vermoedelijk circa achttiende of negentiende eeuw (Foto: Diklah Zohar)
Een bloedende pelikaan die haar borst verwondt en haar drie jonge vogels voedt met haar eigen bloed is een ongebruikelijke versiering in een synagoge.
In de kerkelijke kunst komt juist dit beeld niet zelden voor. De bron van de iconografie is naar alle waarschijnlijkheid de Physiologus, een verzameling moraliserende dierenverhalen uit de late oudheid.
Oorspronkelijk geschreven in het Grieks (hoewel geen van de oorspronkelijke versies bewaard is gebleven) en vertaald in het Latijn, werd de verzameling later in de meeste Europese talen geïntroduceerd en staat zij ook bekend als Bestiarium.
Pelikaan voedt haar eigen bloed aan haar jongen, zoals afgebeeld in een laat dertiende-eeuws Frans manuscript. Bron: Getty Center (Public Domain)
De Portugees-Joodse gemeenschap in Amsterdam nam een ogenschijnlijk vreemd beeld over van de middeleeuwse christelijke kunst.
Illustratie uit een manuscript uit het midden van de vijftiende eeuw met een pelikaan die haar eigen borst doorboort zodat haar jongen van haar bloed kunnen drinken (Met dank aan: Museum Meermanno, Den Haag, MMW, 10 B 25, Folio 32r)
Ondanks de naam was het Bestiarium geen boek over natuurlijke historie, maar eerder een boek dat bedoeld was om de metaforische betekenissen te illustreren - en meer specifiek de christelijke allegorische betekenissen - die volgens de schrijvers in de natuur waren ingebed.
Het boek werd in de middeleeuwen enorm populair in verschillende edities en werd vaak geïllustreerd. De pelikaan komt niet in alle versies van het boek voor, maar het lijkt erop dat het basisconcept van het 'gedrag' van de pelikaan al in de vroege middeleeuwen bestond.
In de zevende eeuw schreef Isidor van Sevilla in Etymologies (Boek 12, 7:26):
“De pelikaan is een Egyptische vogel die in de eenzaamheid van de rivier de Nijl leeft. Er wordt gezegd (…) dat ze haar kroost doodt en drie dagen om hen treurt, daarna zichzelf verwondt en haar bloed vergiet om haar zoons weer tot leven te wekken."
Van alle mogelijke afbeeldingen koos de Portugees-Joodse gemeenschap in Amsterdam niets minder dan de bloedende pelikaan als symbool.
Wat is de reden voor deze eigenaardige keuze?
In de christelijke kunst is de pelikaan een symbool en een metafoor die spceifiek verwijst naar zowel de zelfopoffering van Jezus als het idee van de opstanding.
Een middeleeuwse afbeelding van dit tafereel verschijnt in een twaalfde-eeuwse hoofdversiering in de zogenaamde ‘Kamer van het Laatste Avondmaal’ op de berg Sion in Jeruzalem. De hoofdstad dateert uit de tijd van de kruistochten en toont elementen die kenmerkend zijn voor de romaanse stijl. De keuze om een symbool van zelfopoffering te gebruiken om de kamer te versieren, waarvan de kruisvaarders dachten dat het de plaats was van het laatste avondmaal, is niet verrassend.
Decoratieve kapiteel in de zogenaamde ‘Laatste avondmaalkamer in het David’s Tomb complex op de Zionsberg in Jeruzalem (Foto: Diklah Zohar)
Het is soms moeilijk de vogel als pelikaan te identificeren - de meeste pelikaanafbeeldingen in middeleeuwse christelijke kunst lijken helemaal niet op de vogel.
Het lijkt alsof de kunstenaars zich niet bewust waren van het feitelijke uiterlijk van de pelikaan, of dat het natuurlijke uiterlijk van de vogel er niet toe deed, zolang het maar de theologische boodschap uitdrukte.
In sommige manuscripten verschijnt de pelikaan als een roofvogel. In andere voorbeelden, zoals in Nicholas Hilliard's schilderij 'Pelican Portrait' van koningin Elizabeth I, (1575, nu in de Walker Art Gallery, Liverpool) staat de pelikaan op de borstversiering, hier lijkt de vogel echter veel meer op een zwaan.
De duidelijk christelijke boodschap van de afbeelding maakt het nogal verrassend de afbeelding in Joodse kunst aan te treffen. De geschiedenis van de Portugees-Joodse gemeenschap in Amsterdam kan de reden voor deze keuze verduidelijken.
De Sefardische, Portugees-Joodse gemeenschap arriveerde in Nederland na de ondertekening van de Unie van Utrecht (1579), een verklaring van religieuze tolerantie die gunstige omstandigheden creëerde voor Joden om zich in Nederland en met name in Amsterdam te vestigen.
De vroegste Sefardische gemeenschap in Amsterdam was Beth Jacob (genoemd naar Jacob Tirado, ook wel bekend als Guimes Lopez da Costa, wiens huis de gemeenschap gebruikte als synagoge). De tweede was Neve Shalom, opgericht in 1608. Tien jaar later werd Beth Jacob gesplitst en werd een derde gemeenschap, Beth Israel, opgericht. In 1639 fuseerden deze drie gemeenschappen onder de naam Kahal Kodesh Talmud Torah.
Vóór de eenwording was het symbool van de Neve Shalom-gemeenschap de feniks, die ook daarna werd gebruikt en gedurende de achttiende en negentiende eeuw op ketoebot (Joodse huwelijkscontracten) in Amsterdam verscheen.
Feniks op een ketoeba uit Amsterdam, 1808. Bron: Rosenthaliana Collections - Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam; beschikbaar via de National Library of Israel Digital Collection
Deze legendarische vogel, die in de Griekse mythologie en in de Talmoed voorkomt, vond ook zijn weg naar de middeleeuwse beestenboeken en de christelijke iconografie. Volgens de mythe heeft de feniks een extreem lange levensduur, maar sterft hij in vlammen waaruit hij wordt herboren.
Het idee van regeneratie uit de vlammen sprak de Sefardische Joden waarschijnlijk aan, die de parallellen in hun eigen geschiedenis herkenden, aangezien hun voorouders zwaar te lijden hadden onder de inquisitie, inclusief de ‘auto-da-fé’ - executie door levend verbranden. Het symbool van de wedergeboorte uit de as - dat kan worden gezien als een allegorie voor het opbouwen van een nieuw Joods leven in Amsterdam zonder de vrees dat Joden in Spanje en Portugal werden gekweld - had ongetwijfeld zijn historische aantrekkingskracht. Bovendien werd het symbool waarschijnlijk niet als vreemd beschouwd, want de feniks komt ook voor in oude Joodse bronnen.
Een zestiende-eeuwse Italiaanse gedrukte editie van het kabbalistische werk Zohar, waarin ook de feniks wordt genoemd. Bron: Nationale Bibliotheek van Israël
Dit kan echter niet worden gezegd van de pelikaan, die in Joodse bronnen niet als mythologische vogel voorkomt. Hoewel het dier duidelijk al een paar eeuwen als symbool van de Portugees-Joodse gemeenschap in Amsterdam werd gebruikt - zoals blijkt uit de aanwezigheid in boeken en documenten - is niet met zekerheid te zeggen wanneer de gemeenschap de bloedende pelikaan precies adopteerde als haar symbool.
Er is gesuggereerd dat dit gebeurde nadat de drie gemeenschappen tot één waren samengevoegd, na 1639. Als dat zo is, wordt het een visuele allegorie voor de eenwording van de drie gemeenschappen, met de nadruk op de drie jonge vogels in plaats van op de volwassen pelikaan en haar offer: elk van de jonge vogels vertegenwoordigt één van de Sefardische gemeenschappen die nu verenigd zijn en drinken uit één bron van traditie.
Dit lijkt een logische verklaring te zijn waarom dit beeld, zeer ongebruikelijk in de Joodse kunst, het symbool werd voor de nieuwgesmede gemeenschap.
Dit artikel is op 10 november 2020 gepubliceerd als onderdeel van Gesher L’Europa, het initiatief van de Nationale Bibliotheek van Israël om verhalen te delen en contact te leggen met mensen, instellingen en gemeenschappen in Europa en daarbuiten.
https://blog.nli.org.il/en/lbh-pelican-amsterdam/
Kijk ook op de Facebook pagina van het Nationale Bibliotheek in Jeruzalem
