Een meesterwerk voor Jom Kipoer
Joden bidden in de synagoge op Jom Kipoer door Maurycy Gottlieb
Gepubliceerd op: 10 september 2021
Door kunsthistorica dr. Diklah Zohar
Dit iconische schilderij, van de Pools-Joodse kunstenaar Maurycy Gottlieb (1856-1879), is het meest gereproduceerde en herdrukte Joodse kunstwerk. Voor veel mensen is het hét archetype van Jom Kipoergebeden in een Joodse sjtetl in Oost-Europa.
Als je echter goed naar de afbeelding kijkt, rijzen er veel vragen. Dragen degenen die verzonken zijn in gebed gekleurde gebedssjaals op Jom Kipoer?! Was het niet de gewoonte om een witte kittel te dragen? Wat doet de Torarol in beeld? Hielden ze een Torarol vast tijdens het Jom Kipoergebed? Op het schilderij is de voorzanger afwezig en de personages lijken ook niet in gebed verzonken. Wachten ze op het Kol Nidré-gebed? Of is het vlak voor het Neïla? Veel aanvullende vragen rijzen naarmate we dieper in de afbeelding duiken. De oorspronkelijke titel van het schilderij was: Joden bidden in de synagoge; pas later werd het gebed in het schilderij geassocieerd met Jom Kipoer.
We kijken naar het interieur van de synagoge, wellicht de synagoge uit de sjtetl Drohobych, waar de schilder ook vandaan komt. De schilder toont de centrale hal waar de mannen staan, maar toont ook de vrouwengalerij, zonder gordijn of mechitsa. Dat doet hij bewust, opdat wij ook de portretten van de vrouwen zien. Onder de vrouwen staat ook zijn geliefde, Laura Rosenfeld, met wie Gottlieb verloofd was, al trouwde ze uiteindelijk met een andere man. Feit is dat alle mensen die in dit schilderij worden geportretteerd, familieleden zijn van de schilder – levenden én overledenen. Er zijn in totaal twintig portretten te zien.
De kunstenaar zelf verschijnt in het schilderij drie keer, op verschillende leeftijden. In het centrale zelfportret is hij een volwassene, zijn leeftijd tijdens het maken van het schilderij. Een foto van Maurycy Gottlieb rond die tijd toont hoe nauwkeurig hij zijn portret heeft geschilderd. Gottlieb was 22 toen hij het werk schilderde. Hij staat in vergelijkbare pose als op de foto, leunend tegen de tafel, zijn hoofd ondersteunend met zijn hand.
In het schilderij draagt hij een aparte mantel met gekleurde strepen en een ketting met een Magen David en de initialen van zijn naam: M.G.
Aan de rechterkant zit Gottlieb met zijn vader uit een boek te lezen. In dit beeld heeft hij de leeftijd van de bar mitswa.
De ketting die hij draagt als jongeman keert ook terug bij het kind dat aan de linkerkant van het schilderij tegen een kleine tafel leunt. Het derde zelfportret van Maurycy Gottlieb, nu op de leeftijd toen hij voor het eerst naar school, of het cheider, ging.
Vóór hem ligt een sjofar en een klein, opengeslagen gebedenboek, met in het Hebreeuws het woord ‘melech’, koning. Omdat het woord melech in meerdere pijoetim (liturgische liederen) en gebeden van Jom Kipoer voorkomt, denkt men dat Gottlieb hier het gebed op Jom Kipoer schilderde, en kreeg het schilderij de titel die wij nu kennen. Maar er is nóg een reden voor die aanname: Jom Kipoer is op een bijzondere wijze met de dood verbonden: op die dag worden alle overleden familieleden herdacht, en dat doet Gottlieb ook in het schilderij. Daarnaast is het de dag waarop volgens de Joodse traditie het boek van het leven wordt bezegeld. Op die dag wordt vastgelegd wie nog een jaar zal leven en wie niet. Bekend is dat Gottlieb kort na de afronding van het schilderij ziek werd en overleed. Was hij al van plan een einde aan zijn leven te maken? Gottlieb refereert in het schilderij zelfs aan zijn eigen dood; de mantel van de Torarol is voorzien van een Hebreeuwse opdracht: "… geschonken ter nagedachtenis aan … R. Moshe [Maurycy's Hebreeuwse naam] Gottlieb, de rechtvaardige van gezegende herinnering."
Terwijl Gottlieb aan het schilderij werkt, heeft hij nog geen beslissing genomen. Hij lijkt diep in gedachten verzonken te zijn. Vermoed wordt dat hij aan depressies leed en ondanks zijn enorme talent (dat ook in zijn tijd al werd erkend), de levenskracht die uit zijn schilderijen straalt en zijn enorme creativiteit (hij is maar 23 jaar geworden maar heeft honderden schilderijen achtergelaten) was zijn somberheid te groot om het leven te kunnen verdragen.
Het schilderij bevindt zich in het Tel Aviv Museum of modern Art. Het is een groot schilderij, met een enorme artistieke uitstraling. Het lijkt bijna alsof het licht uit de centrale figuur straalt en de toeschouwer probeert – tevergeefs - oogcontact met Gottlieb te maken, alsof hij echt daar voor ons staat, luisterend naar zijn eigen innerlijke stem.
