De allereerste Chanoekavoorstelling in de kunst
Gepubliceerd op: 22 december 2022
Chanoeka is een van de feestdagen die ná de Bijbelse tijd aan de kalender toegevoegd zijn. In tegenstelling met Pesach, Soekot of Sjawoeot – allemaal feestdagen die specifiek in de Tora zijn genoemd - herdenken wij met Chanoeka de herinwijding van de Tempel in Jeruzalem na de overwinning van Judah Maccabeus, een historische gebeurtenis uit de tweede eeuw vóór de gewone jaartelling. In deze periode was al als Tanach een canon 'verzegeld'. Vandaar dat deze feestdag niet in de Tanach voorkomt.
Desondanks is deze feestdag razend populair. Het ‘lichtjesfeest’, zoals Chanoeka ook wordt genoemd, valt precies in het donkere periode rond de winter equinox – de kortste dag van het jaar - en markeert daarmee dat de dagen geleidelijk langer worden. De verbinding hiervan met het aansteken van de Menora in de Tempel, het wonder van de olie, de heldenverhalen en de lekkernijen van Chanoeka maken de feestdag compleet.
Voor de historici is dit ook een feest: de opstand van de Makkabeëen, de historische omstandigheden die die mogelijk maakten, de politieke gevolgen daarvan én de culturele impact van de Griekse cultuur (ondanks de zogenaamde weerstand tegen die invloeden) op het Joodse leven - het zijn allemaal onderwerpen die het verhaal van Chanoeka vanuit historische perspectief razend interessant maken. Maar de volgende blog gaat over iets totaal anders, namelijk voorstellingen van Chanoeka in de kunst. Of meer specifiek: de allereerste voorstelling van Chanoeka en het Chanoekaverhaal in de Joodse kunst.
Afbeeldingen: Mark Thiessen
Deze is afkomstig uit de synagoge van Huqoq, een plaats in het noorden van Israël, zo’n 12,5 km ten noorden van Tiberias. De archeologische opgraving is al in 2012 begonnen. De vloer van de synagoge, uit de vijfde eeuw na de gewone jaartelling, had een prachtig mozaïek, die verschillende scenes uit Tanach toont: het verhaal van Samson, Jona, de toren van Babel, de splitsing van de Rode Zee door Mozes, de ark van Noach en meer. Een uitzondering in dit geheel is een voorstelling van wat op een strijd lijkt tussen twee kampen – het ene duidelijk van Griekse soldaten, waaronder ook een oorlogsolifant. Het andere deel toont het Joodse kamp. Wie de specifieke figuren in de afbeelding zijn is onduidelijk. Jodi Magness, die de opgraving in Huqoq leidt, is van mening dat het hier om Alexander de Grote gaat. Een andere theorie is dat het om de Joodse Johannes Hyrkanus gaat, die tussen 134 en 104 voor de gangbare jaartelling en dus ná de opstand, de Joodse leider en hogepriester was. Een derde mogelijkheid is dat het om de strijd van Chanoeka gaat, van de Makkabeëen tegen de Griekse (eigenlijk de Seleucidische, die van oorsprong Macedonisch waren) heersers. Ook dan is het moeilijk om de specifieke hoofdrolspelers te benoemen: is de Joodse figuur wel Judah Maccabeus zelf? Of zijn vader Mattathias? Of één van de andere Makkabeëen? Het figuur van de olifant herinnert de toeschouwer aan de heldendaad van Elazar, broer van Judah, die in de strijd tegen Antiochus V de koninklijke olifant doodde, waarbij hij zelf onder het dier de dood vond.
Het lijkt erop dat de voorstelling niet een specifieke figuur, maar een prototype van strijd en overwinning wil tonen. Maar de associatie met Chanoeka is onmiskenbaar en de verwijzing in de voorstelling bevindt zich in de onderste deel van het mozaïek: daar is een architectonische structuur te zien met negen niches. In iedere niche zit een figuur. De middelste is groter dan de anderen. Boven elke niche brandt een olielamp. Zo vormen de negen figuren in hun setting een … chanoekia!
Deze voorstelling is zeer uitzonderlijk – dat het een reddingsverhaal toont dat niet is gebaseerd op Tanach maakt het ook uniek! Maar als het inderdaad het verhaal van Chanoeka is, is dit de allereerste voorstelling in de kunst die bij ons bekend is. Het laat zien dat het verhaal van Chanoeka in de eerste eeuw na de gangbare jaartelling een duidelijke narratief kreeg en het is best mogelijk dat het als feestdag al deel uitmaakte van de feesten die in de synagoge werden gevierd … tenminste in Huqoq.
Tekst: Diklah Zohar
