Mozes tekenen ... van subliem tot belachelijk
Hoe kunstenaars door de eeuwen heen hebben geprobeerd de onvoorstelbare gebeurtenissen bij de berg Sinaï uit te beelden
Gepubliceerd op: 26 mei 2022
Mozes en de berg Sinaï op een zeventiende-eeuwse Nederlandse landkaart. Uit de Amir Cahanovitc Collectie, Nationale Bibliotheek van Israël Digitale Collectie.
"En zij zagen de geluiden…"
Wat betekent dat? Hoe kunnen geluiden worden gezien? Hoe zien ze eruit?
Hoewel elk woord in de Tora al generaties lang wordt onderzocht en geanalyseerd, is deze beschrijving, bezien in de context van de Israëlieten die de Tora ontvangen op de berg Sinaï, bijzonder raadselachtig.
Zoals elke goede Joodse vraag is deze door de eeuwen heen op een aantal zeer interessante manieren gesteld, maar het antwoord is zeker niet voor de hand liggend of duidelijk.
Vele verklaringen hebben de woorden letterlijk opgevat: de letters van de Tien Geboden zelf verschenen in de lucht, voor iedereen te zien.
Anderen kozen een meer breinbrekende benadering en legden op allerlei manieren uit hoe de Israëlieten op dat kritieke moment in het Joodse verhaal zich zowel fysiek als spiritueel in een bijzondere toestand bevonden, waarin al hun zintuigen samensmolten.
Weer andere commentatoren verwierpen beide verklaringen en kozen voor een meer rationele benadering: de beschrijving moest niet letterlijk worden opgevat. Net zoals iemand die iets begrijpt kan zeggen, "Ik zie", zo ook "zagen" de Israëlieten de geboden die zij ontvingen.
Aangezien deze specifieke woorden op zoveel manieren kunnen worden begrepen, is het niet zo verwonderlijk dat kunstenaars die het tafereel wilden tekenen zich vooral richtten op de verbeelding die de betekenis ervan wat gemakkelijker over zouden brengen.
Ziehier een paar afbeeldingen uit de collecties van de Nationale Bibliotheek van Israël, variërend van subliem tot (bijna) belachelijk. En we beginnen met een die absoluut subliem mag worden genoemd.
Dit prachtige vijftiende-eeuwse Italiaanse gebedenboek toont Mozes op de top van de berg Sinaï die een Torarol uit de hemel ontvangt. Je moet het de kunstenaar nageven dat hij moeite heeft gedaan om de geluiden en sjofartonen te laten zien waarnaar in de originele tekst wordt verwezen ... die komen duidelijk recht op Mozes en de Israëlieten onderaan de berg af!
Gebedenboek volgens de Romeinse ritus, ca. 1450
Minder kleurrijk (en minder Joods), maar niet minder gedetailleerd, is de volgende afbeelding, afkomstig uit een van de eerste gedrukte boeken waarin beeld en tekst werden geïntegreerd. Dit Liber chronicarum, gepubliceerd in Neurenberg in 1493, is een historische encyclopedie die eerste in het Latijn werd gedrukt en kort daarna in het Duits.
Hoewel het afbeelden van God over het algemeen een 'no-no' is in Joodse bronnen, was dat de christelijke kunstenaars die dit werk maakten wel toegestaan: we zien God zelf die de Tien Geboden geeft aan een gehoornde Mozes!
In schijnbare tegenspraak met de Bijbelse tekst worden de Israëlieten afgebeeld terwijl ze geduldig op de wet wachten.
Pagina 114 van het Liber chronicarum, Nuremberg, 1493
De volgende afbeelding verscheen in een werk dat werd uitgegeven door een achttiende-eeuwse Jezuïtische missionaris. Hij toont een gekruisigde Jezus vlak naast Mozes op de berg Sinaï! Kijk ook eens naar de trappen die de berg opgaan. De tachtigjarige Mozes zou daar zeker iets van gevonden hebben, ook al lijken ze een beetje op een creatie van MC Escher …
Gravure van Christian Dietell, verschenen in Joseph Stoeckleins Der Neue Welt-Bott, Augsburg en Graz, 1732. Uit de cartografische collectie van Eran Laor in de Nationale Bibliotheek van Israël.
Een soortgelijk exemplaar, gedrukt in Rusland in 1821, toont Mozes die letterlijk de Tien Geboden krijgt aangereikt.
"Een gezicht voorstellende de berg Sinaï, alle wonderbaarlijke en oude plaatsen liggende in Jeruzalem en in de nabijheid van Onago...", St. Petersburg, 1821. Uit de cartografische collectie van Eran Laor in de Nationale Bibliotheek van Israël.
In de volgende afbeelding, een kaart gedrukt in het zestiende-eeuwse Venetië, zien we niet de handen van God, maar wel Mozes getooid met hoorns (zonder de lichtstralen die vaak uit zijn hoofd komen) en een gezellig huisje!
Mozes die de wet ontvangt op een Latijnse kaart, gedrukt in Venetië, 1569.
Mozes op de berg Sinaï komt op talloze christelijke landkaarten voor, soms als geografische locatie en soms meer als een artistiek accent ergens buiten de grenzen van de kaart zelf.
Hier zijn een paar voorbeelden, waarvan vele identieke of sterk gelijkende afbeeldingen hebben naast teksten die in verschillende talen zijn vertaald.
Klik op de link in elk bijschrift om de volledige afbeelding te zien en kijk of je Mozes in het origineel kunt vinden!
Kaart die voorkomt in een Nederlandse bijbel, ca. 1600.
Images of Moses and Mt. Sinai on a map printed in Amsterdam, 1677.
En nu enkele Joodse weergaven …
Hier zie je de Tien Geboden op de berg Sinaï. Let op: Mozes staat er niet op, wellicht vanwege de religieuze gevoeligheid van de Joodse cartograaf of zijn beoogde clientèle.
Hoewel er enkele Joodse landkaarten bestaan, zoals die van Joseph Schwarz die we hierboven toonden, zijn Haggadot natuurlijk een veel gebruikelijker plaats om Joodse kunst te vinden, en dus ook afbeeldingen van Mozes op de berg Sinaï.
Deze afbeelding, met een hek rond de berg Sinaï, zoals vermeld in de tekst, heeft wel iets sjtetl-achtigs, niet?
Weergave van de gebeurtenissen door de bekende scribent en verluchter Meshullam Zimmel ben Moshe uit Polna (Bohemen), die voorkomt in een Haggada gemaakt in Wenen, 1719.
Een soortgelijk tafereel, met Mozes die ogenschijnlijk wordt opgeslokt door wolken, komt voor in een andere geïllustreerde Haggada, die een paar jaar later werd vervaardigd door een andere gerenommeerde Joodse kunstenaar, Joseph ben David uit Leipnik. Waarschijnlijk zijn deze beide afbeeldingen (evenals de laatste in dit artikel) geïnspireerd op de gedrukte Amsterdamse Haggada uit 1695.
Afbeeldingen van Mozes en de berg Sinaï door Joseph ben David van Leipnik, die voorkomen in een Haggada vervaardigd in Darmstadt, 1733.
En nu de illustratie van Mozes waar je misschien wel (of niet) op zat te wachten …
Van veraf lijkt de scène op wat we al eerder zagen en is het een aardige weergave van Mozes en de overhandiging van de Tora op de berg Sinaï.
Maar als je beter kijkt klopt er iets niet …
Met alle respect, maar deze illustratie uit een kostbaar eeuwenoud Hebreeuws manuscript lijkt ... nou ja ... nog het meest op een knutselproject van een basisschool?
Misschien is het een zelfportret van een woedende basisschoolleerling die zijn huiswerk verscheurt?
Wat kan er tijdens het maakproces mis zijn gegaan? Heeft het kind van de kunstenaar iets gedaan toen papa niet keek?
Was de verf bijna op?
Is het een poging tot 'post-modern' voordat er zelfs sprake was van 'modern'?
Een mislukte restauratiepoging?
We zullen het nooit weten, maar misschien is het, net als met de geluiden bij de berg Sinaï, elk goed kunstwerk en elke Joodse tekst, uiteindelijk is het de bedoeling dat we deze bijzondere 'openbaring' elk op onze eigen manier zien en waarderen.
Veel dank aan vrienden en collega's dr. Yoel Finkelman, dr. Stefan Litt en Ayelet Rubin voor hun hulp.
Dit artikel is gepubliceerd als onderdeel van Gesher L'Europa, het initiatief van de Nationale Bibliotheek van Israël om in contact te komen met mensen, instellingen en gemeenschappen in heel Europa en daarbuiten, door middel van het vertellen van verhalen, het delen van kennis en het betrekken van de gemeenschap. Lees het origineel Drawing Moses… from the Sublime to the Ridiculous op de website van de Nationale Bibliotheek van Israël.
Vertaling: Raya Lichansky
