'Er staat geen monument bij Babi Jar'

Een gedicht over antisemitisme

Gepubliceerd op: 10 maart 2022

RaamopRusland is een informatieve website die zich sinds 2016 inzet voor het verdiepen en verbreden van de kennis van en het inzicht in de maatschappij, de cultuur en de geschiedenis van Rusland en de voormalige Sovjetrepublieken.

In april 2017 plaatste RaamopRusland Hella Rottenbergs artikel Dichter Jevgeni Jevtoesjenko onsterfelijk door 'Babi Jar'.
Nu deze plek met zijn verschrikkelijke geschiedenis opeens in het nieuws is gekomen doordat het Russische leger de nabijgelegen televisietoren heeft kapotgeschoten, is er alle reden om Jevtoesjenko's gedicht en in het bijzonder de geschiedenis ervan onder de aandacht te brengen.

"'Er staat geen monument bij Babi Jar', met die regel begint het gedicht 'Babi Jar' dat Jevgeni Jevtoesjenko (1932-2017) op slag beroemd maakte. De zin lijkt een simpele constatering, maar het was een luide kreet van protest. Hoe was het mogelijk dat bij Babi Jar, het ravijn bij Kiev waar de nazi’s een van de meest beruchte massamoorden op Joden hadden gepleegd, niets daaraan herinnerde?"

Babi Jar stond in de Sovjet-Unie op twee manieren symbool voor de massamoord op Joden: voor de misdaad zelf en voor het verzwijgen van de Sjoa na afloop van de oorlog. Met zijn gedicht doorbrak Jevtoesjenko het zwijgen en kreeg daarvoor massale bijval van liberale burgers en studenten. Hij schreef het gedicht in 1961 en kon het gepubliceerd krijgen dankzij het feit dat onder partijleider Chroesjtsjov een politieke en culturele dooi was ingetreden. Jevtoesjenko hoorde tot de opstandige jongeren van de jaren zestig die zich hadden bevrijd van het stalinisme.

Jevtoesjenko in 1963. Foto: Paul Hopper, Flickr.com

In zijn autobiografie schreef Jevtoesjenko over het ontstaan van 'Babi Jar': "Ik had al lang een gedicht willen schrijven over antisemitisme. Maar pas nadat ik in Kiev was geweest en Babi Jar met eigen ogen had gezien, kreeg ik de vorm voor het gedicht te pakken. Ik schreef het in een paar uur tijd, nadat ik terug was in Moskou. Diezelfde avond gaf ik een lezing over Cuba aan het Polytechnisch Instituut. Daarna las ik 'Babi Jar' voor het eerst voor."

"Gewoonlijk declameer ik mijn gedichten uit het hoofd, maar dit keer was ik zo nerveus dat ik de tekst van papier las. Toen ik klaar was, was het doodstil. Ik friemelde met het blaadje, bang om op te kijken. Toen ik opkeek, zag ik dat de hele zaal was opgestaan. Toen brak er applaus los en dat duurde zeker tien minuten. Mensen sprongen het podium op en vlogen me om de hals. Mijn ogen vulden zich met tranen."

Zwartboek
Het sensationele optreden van Jevtoesjenko voor 1200 studenten in Moskou doorbrak een taboe, twintig jaar nadat de nazi’s in september 1941 Kiev hadden veroverd. Tien dagen later dreven ze de Joden die de stad niet waren ontvlucht bijeen en schoten ze dood. De Duitsers zelf rapporteerden dat ze in het ravijn Babi Jar in een tijdsbestek van 36 uur meer dan 33 duizend Joden hadden geëxecuteerd. Vrijwel de hele Joodse bevolking van Kiev was in een oogwenk uitgeroeid. In de weken en maanden die volgden gebruikten de Duitsers Babi Jar voor verdere massa-executies van Joden uit de regio, maar ook voor het vermoorden van partizanen, krijgsgevangenen en Oekraïense nationalisten.

Na de bevrijding merkte de Sovjet-regering de massamoord van Babi Jar aan als "nazi-misdaden tegen Sovjet-burgers." Dat de slachtoffers vooral Joden waren, werd verzwegen. Babi Jar was daarin geen uitzondering. De schrijvers Ilja Ehrenburg en Vasili Grossman hadden nog tijdens de oorlog gegevens en getuigenissen verzameld over de nazi-misdaden tegen de Joden in de Sovjet-Unie. Hun Zwartboek was al gezet om te worden gedrukt, toen het werd vernietigd. Er mocht van de censuur niet worden geschreven dat joden het grootste slachtoffer van de nazi’s waren geweest en dat Oekraïeners de nazi’s bij de moordpartijen hadden geholpen.

Lees verder op RaamopRusland. Daar staat ook de tekst van 'Babi Jar' in de vertaling van Marco Fondse.

Sjostakovitsj: Symfonie nr. 13 in bes, op. 113 (Babi Jar)

De vijfdelige 13de symfonie in bes van Dmitri Sjostakovitsj begint met Jevtoesjenko's 'Babi Jar'. De eerste uitvoering vond plaats op 18 december 1962 onder leiding van de Russische dirigent Kirill Kondrasjin (Moskou, 1914 - Amsterdam, 1981) met bariton Vitali Gromadsky als solist en de koren van de RSFSR Staatsacademie en het Gnesin Instituut. De toen veel beroemdere dirigent Jevgeni Mravinski (1903-1988) had zich onder druk van de Sovjet-autoriteiten teruggetrokken.

Er bestaat een indrukwekkende opname van de tweede uitvoering van de symfonie, live opgenomen in Moskou op 20 december 1962.

Op Wikipedia staat een uitstekend achtergrondartikel over de 13de symfonie en Aart van der Wal schreef bij de recensie in Opus Klassiek van de op cd gezette live uitvoering door Riccardo Muti met het Chicago Symphony koor en orkest een eveneens voortreffelijk verhaal.

Shostakovich - Symphony n°13 - Moscow PO / Kondrashin 1962

Nieuwsbrief

Volg ons en blijf op de hoogte! Schrijf je hier in voor onze nieuwsbrief en wij zorgen dat je niks mist.

Bekijk nieuws overzicht

Doneren

Crescas kan niet zonder jouw steun. Met elke donatie, hoe klein ook, steun je onze activiteiten en zorg je dat wij nog meer voor Joods Nederland kunnen betekenen.