‘The Witches’ met Anne Hathaway, een antisemitische film of niet?
Welk effect heeft deze film op kinderen?
Gepubliceerd op: 9 december 2020
Onlangs ging de remake van de film The Witches in premiere, dertig jaar na de eerste verfilming van het gelijknamige boek van de Britse schrijver Roald Dahl. Destijds speelde Angelica Huston de rol van de Opperheks en thans wordt die rol vertolkt door de actrice Anne Hathaway. Kijkend naar de trailer van de nieuwe film vroeg ik me af: is deze film niet heel erg antisemitisch? Dahl ontpopte zich begin jaren tachtig immers als een openlijke antisemiet, uitgerekend in de tijd waarin hij het kinderboek The Witches (Nederlandse titel De Heksen) publiceerde. ‘Wie doorgraaft, ontdekt wat’, zeggen ze, zo ook als het gaat om het spitten naar antisemitisme in de wereld van Roald Dahl, een man met een zeer duistere kant (zondag 6 december boden de nabestaanden van Dahl excuses aan voor zijn anti-Joodse uitingen).
Anti-Joodse schrijver
Allereerst moeten we kijken naar Dahl en zijn anti-Joodse gedachtegoed. “Joodse mensen hebben een karaktertrek die vijandigheid opwekt, misschien een soort gebrek aan grootmoedigheid jegens niet-Joden”, zei hij in 1983 tegen The New Statesman. Volgens de schrijver had "de smeerlap Hitler" niet voor niets "de pik op de Joden." "Ik bedoel, als u en ik in een rij stonden in de richting van, wat we wisten dat gaskamers waren, dan zou ik liever een poging wagen een van de bewakers met me mee te nemen; maar zij [de Joden] waren altijd onderdanig", aldus Dahl in het interview. Hij maakte deze opmerkingen in 1983 in het kader van de Israëlische invasie in Libanon, die toen nog erg vers in het geheugen lag. Hij vergeleek het Israël uit die tijd met nazi-Duitsland in de jaren dertig en veertig. Later wees hij lezers op de "machtige Joodse bankiers" die het "financiële stelsel wereldwijd in handen hebben."
Het kinderboek
Dahls verhaal van De Heksen speelt zich deels in Noorwegen, deels in Groot-Brittannië af. De hoofdpersoon Luuk groeit op bij zijn grootmoeder omdat zijn ouders zijn omgekomen bij een verkeersongeval. Oma vertelt vaak over heksen. Ze bestaan, zegt oma, en je moet erg goed voor ze oppassen. “Het zijn demonen in de vorm van vrouwen.” Heksen dragen altijd handschoenen, ongeacht het weer, en ze zijn kaal, dragen een pruik en hebben altijd jeuk aan hun hoofdhuid. Verder hebben ze grotere, langere neuzen dan ‘normale mensen’, hebben ze een paarse gloed in hun ogen en hebben ze blauwe spuug in hun mond. Tot slot missen ze tenen. Hun voeten zijn stompen en ze kunnen geen pumps dragen.
Vol antisemitische uitingen
Publiciste Emily Burack van de Amerikaans-Joodse website Alma stelt in een stuk dat Dahls boek De Heksen vol zit met antisemitische uitingen. Ze focust vooral op de pruiken en lange neuzen. Zij haalt twee passages uit het kinderboek aan waarin grootmoeder zegt: “EEN ECHTE HEKS draagt altijd een pruik om haar kaalheid te verbergen. Ze draagt een eersteklas pruik. En het is bijna onmogelijk om een echt eersteklas pruik te onderscheiden van gewoon haar, tenzij je er even aan trekt om te zien of het loskomt” (bladzijde 25). Bovendien zegt oma: “Heksen hebben iets grotere neusgaten dan gewone mensen. De rand van elk neusgat is roze en gewelfd, zoals de rand van een bepaald soort zeeschelp.” Ze hebben zulke grote neusgaten omdat een heks "de meest verbazingwekkende reuk heeft. Ze ruikt echt een kind dat op een pikdonkere nacht aan de overkant van de straat staat” (bladzijde 26).
Pruiken en neuzen
In bepaalde orthodoxe Joodse gemeenschappen bedekken vrouwen hun haar. Deze haarbedekking is er in vele vormen: hoeden, sjaals of pruiken (pruiken worden ook wel sjeitels genoemd). Veel orthodoxe vrouwen bedekken dus hun haar met pruiken als teken van bescheidenheid, stelt Burack. De kans is zeer groot dat Dahl dáár in zijn boek op heeft gedoeld. Wat neuzen en antisemitisme betreft hoeven we niet lang na te denken. Hoewel Joden natuurlijk allerlei soorten neuzen hebben, is een grote haakneus echter synoniem geworden voor antisemitische stereotypen van ‘de Joden’. Verder zwemt de Opperheks in het geld, ook een verwijzing naar Joden, die rijk zouden zijn en de banken zouden controleren, iets waar Roald Dahl vurig in geloofde.
Asjkenazisch Joods accent
Het gaat verder dan dit, aldus Burack. Zij haalt deskundige Dave Rich aan, beleidsdirecteur van Community Security Trust. Over de verteltechnieken van Dahl zei hij eerder tegen Media Diversity: “Het is een techniek die wordt gebruikt om een gevoel van walging en afkeer jegens Joden op te wekken, zowel collectief als individueel, en het wordt vaak aangetroffen naast andere antisemitische motieven met betrekking tot geld, macht, samenzwering en bloed.” In de originele Engelstalige versie van het boek houdt de Opperheks er ook een Asjkenazisch Joods accent op na, aldus Burack, waarin de ‘w’ eerder wordt uitgesproken als een ‘v’. Het lijkt ook op een soort Oost-Europees of Israëlisch accent. Zo ook in de speelfilms, waarin zowel Huston als Hathaway een dergelijk accent opzetten, beiden op hun eigen manier.
‘Echte heksen’
Tot slot zijn er nog de onderdelen ‘macht’ en ‘het complot’, beide behorend tot het klassieke antisemitisme, die in The Witches een rol spelen. Zo bezit de Opperheks ongekende en onverklaarbare macht en spannen de heksen in het verhaal samen om alle kinderen van Engeland in muizen te veranderen. Vervang in dit boekdeel het woord ‘heksen’ voor ‘Joden’ en ontdek wat er eigenlijk achter schuilt, stelt Burack: ”Gelukkig zijn er tegenwoordig niet veel ECHTE HEKSEN in de wereld. Maar er zijn er nog genoeg om je nerveus te maken. In Engeland zijn dat er in totaal waarschijnlijk ongeveer honderd. Sommige landen hebben er meer, andere niet zo veel. Geen enkel land ter wereld is volledig vrij van HEKSEN” (bladzijde 9). En dan is er nog het zogenoemde ‘bloedsprookje’, dat stelt dat Joden christelijke kinderen zouden vermoorden voor hun bloed, dat ze zouden gebruiken voor hun rituelen. Ziedaar: de heksen van Roald Dahl zijn ook compleet gericht op het doden van kinderen.
Lees op Jonet.nl hoe redacteur Kemal Rijken de vraag beantwoordt of The Witches een antisemitische film is.
