Bij het overlijden van rabbijn Jonathan Sacks
Naud van der Ven schreef een waardig, persoonlijk In Memoriam voor rabbijn Jonathan Sacks die op 7 november 2020 overleed.
Gepubliceerd op: 10 november 2020
“Het is hoog tijd om de geest van Plato uit te drijven, helder en ondubbelzinnig.”
Wow, dacht ik toen ik dat las, die durft! Het is een uitspraak die de vorige week overleden oud-opperrabbijn van Engeland Jonathan Sacks doet in zijn boek Leven met verschil. Menswaardige verscheidenheid in een tijd van botsende culturen uit 2002. Sacks bedoelt met die uitspraak te zeggen dat wij in het Westen niet goed zijn in de waardering van verschillen tussen mensen en culturen. Als het eigene van andere mensen ons vreemd voorkomt zien we dat snel als een bedreiging en doen we veel moeite om alle afwijkingen gelijk te schakelen. Wie enigszins afwijkt moet zich aanpassen.
En dat komt mede, aldus Sacks, doordat wij gedrenkt zijn in het denken van Plato. Die zag weinig van waarde in het bijzondere en eigene van concrete individuen en groepen. In plaats daarvan proclameert hij het bestaan van het Goede, het Ware en het Schone, die als ideeën of idealen universeel zijn, dat wil zeggen: ze gelden voor alle mensen. Plato is dus met veel nadruk geïnteresseerd in wat alle mensen met elkaar gemeen hebben. En daar, zegt Sacks, gaat iets heel belangrijks verloren: de waardering voor verschillen. Want “als uiteindelijk alleen zou tellen wat we met elkaar gemeen hebben, zouden onze verschillen afwijkingen zijn die we te boven moeten komen.”
Om ons even te beperken tot het universele idee van het Ware, daarover zegt Sacks: “Die opvatting luidt dat er maar één waarheid is over wat wezenlijk is in het menselijk bestaan, en dat die waarheid dezelfde is voor alle mensen in alle tijden. Als ik dan gelijk heb, heb jij het fout. Ik hoop duidelijk te maken dat die opvatting op een grote vergissing berust”, en dat doet Sacks onder andere door die waarheidspretentie te koppelen aan zulke misdaden uit de geschiedenis als pogroms, gewelddadige revoluties en 9/11. “Van alles wat ik in dit boek te zeggen heb, is dit het meest radicale en het moeilijkst te vatten, omdat het ingaat tegen een veronderstelling die de westerse beschaving minstens tweeduizend jaar heeft beheerst.” We hebben dus een compleet ander denkmodel nodig.
Sacks waarschuwt niet voor niets voor de moeilijkheidsgraad van de inzichten die hij presenteert. Kennelijk rekent hij op weerstand tegen zijn poging tot herwaardering van het verschil, tegen Plato in. Je zou die weerstand allereerst verwachten uit de filosofische hoek. Plato heeft immers de status van oervader en boegbeeld van de westerse filosofie, en het grenst aan heiligschennis om die met zulke historische misdaden in verband te brengen. Maar van die kant bleef het stil, waarschijnlijk vinden filosofen rabbijnen niet interessant.
Waar wel de hel losbrak was in Sacks’ eigen Joodse kring. In het voorwoord bij de tweede druk zegt hij daarover: “De eerste druk bracht veel beroering in de Joodse gemeenschap.” Kritiek kwam uit Manchester, van zijn eigen Londense Beth Din, en uit Jeruzalem van rabbijn Elyashiv. Het boek zou ideeën bevatten die “tegengesteld zijn aan ons geloof in de Heilige Tora”, en mag daarom niet in huis worden gehaald. Vooral de suggestie dat geen enkele religie de hele waarheid bevat, werd beleefd als godslasterlijk.
Opmerkelijk is dat de naam van Plato door de critici niet wordt genoemd. Immers, de opvatting dat de absolute waarheid bestaat en gekend kan worden, is een platoonse pretentie. Die pretentie wordt met kracht verdedigd door de Joodse gemeenschap van Sacks. Men wil beslist de absolute claim op waarheid niet opgeven en men is tegen pluraliteit van waarheden: er is er eigenlijk maar één (namelijk de Tora). Toch heeft men er geen probleem mee dat Sacks zich hartgrondig uitspreekt tegen de filosoof die die ideeën als eerste heeft geïntroduceerd en uitgewerkt.
Het zal best zo zijn dat rabbijnen op hun beurt filosofen niet interessant vinden, maar toch valt hier iets meer over te zeggen. Want het zijn wel degelijk filosofische ideeën die door deze Joodse gemeenschap worden omarmd, maar kennelijk zijn die in de loop van duizenden jaren in religieuze tradities zoals de Joodse (maar ook de christelijke en islamitische) zodanig verinnerlijkt dat de filosofische herkomst niet meer herkenbaar is.
De ophef resulteerde uiteindelijk in het schrappen en aanpassen door Sacks van een aantal teksten, waardoor de tweede druk aanmerkelijk anders aanvoelt dan de eerste. Grappig genoeg mocht de zin waarmee dit stukje opent blijven staan.
Hoe dan ook, voor mij was het verfrissend om een vooraanstaand denker en schrijver als rabbijn Jonathan Sacks zich zo onomwonden te horen uitspreken over de problematische kanten van Plato. We geven ons collectief nog lang niet genoeg rekenschap van de mate waarin wij geconditioneerd zijn door Plato’s denken.
Jonathan Sacks, zijn aandenken zij tot zegen!
Aan de dood van de zeer geliefde en bewonderde rabbijn is in alle Joodse media veel aandacht geschonken. De beheerders van The Office of Rabbi Sacks hebben alle reacties verzameld en op de website geplaatst.
Behalve mooie teksten ook een aantal video's, waaronder de TED Talk die rabbijn Sacks in september 2017 gaf.
Op 27 september 2016 sprak rabbijn Sacks ter gelegenheid van de conferentie The Future of the Jewish Communities in Europe het Europese parlement toe met de indrukwekkende lezing The Mutating Virus: Understanding Antisemitism.
Naud van der Ven (1955) studeerde geschiedenis en semitistiek en was eerst leraar. Via studies accountancy, management en informatica werd hij adviseur bedrijfsprocessen bij de gemeente Amsterdam. Hij promoveerde in 2006 op ‘Schaamte en verandering: Denken over organisatie-verandering in het licht van de filosofie van Emmanuel Levinas’. Hij geeft workshops over de mogelijke betekenis van Levinas voor management en organisatie. Op zijn website www.naudvanderven.nl publiceert Naud columns en artikelen over onderwerpen op het snijvlak van management en filosofie. Naud is al een aantal jaren als docent en columnist bij Crescas betrokken.
Lees hier alle columns die Naud voor Crescas schreef.
