NIW Dossiers: de Rothschilds

Aflevering 3: Hannah de Rothschild (1851-1890)

Gepubliceerd op: 3 december 2020

Met uitzondering van de Engelse koninklijke familie zullen er weinig families zijn waarover door de eeuwen heen zoveel is geroddeld als over de Joodse bankiersfamilie De Rothschild. Het is vaak moeilijk feit van fictie te onderscheiden. Het grote brein achter de succesvolle tv-serie Downton Abbey, de schrijver en producer Julian Fellowes, werkt op dit moment aan een nieuw kostuumdrama voor televisie over deze dynastie. Het NIW portretteert in een nieuwe serie vijf opvallende telgen uit dit roemruchte geslacht.

Crescas kreeg toestemming de afleveringen van dit boeiende dossier deels en in etappes over te nemen, waarvoor onze hartelijke dank!

Deze week deel 3: Hannah de Rothschild (1851-1890)

Geen enkel mannelijk familielid is aanwezig op 20 maart 1878, de dag waarop Hannah de Rothschild trouwt met de knappe, veelbelovende vijfde graaf van Rosebery, Archibald Primrose, ook wel Lord Dalmeny genoemd. Voor Hannah en andere dierbaren is hij Archie. Hannahs mannelijke familieleden zijn uit protest weggebleven, omdat ze een huwelijk aangaat met iemand van buiten de Joodse gemeenschap. Twee vrouwelijke telgen uit de Rothschild-dynastie zijn haar al voorgegaan, verbintenissen waarover Hannah zich zelf negatief heeft uitgelaten. Maar ze is nu eenmaal als een blok voor Archibald Primrose gevallen. Hannah is ten tijde van haar huwelijk 26 jaar oud, ze is wees, en staat bekend als de rijkste vrouw van Groot-Brittannië. De afwezigheid van haar familieleden wordt gecompenseerd door wie er wél zijn. Ze wordt weggegeven door niemand minder dan de Britse premier en vertrouweling van koningin Victoria, Benjamin Disraeli. De kroonprins, de latere Edward VII, is eregast. Van Archibalds kant is de weerstand al niet veel minder. Hoe haalt Archibald, de meest begeerde vrijgezel van het Verenigd Koninkrijk, het in zijn hoofd om uitgerekend deze plompe, onaantrekkelijke, bedeesde en beperkt opgeleide Jodin te trouwen? Maar om te zeggen dat hij haar alleen trouwt om haar astronomische vermogen is, zoals zal blijken, te kort door de bocht.

Beschermd
Het is niet gemakkelijk het karakter van deze Hannah de Rothschild te doorgronden. Er is weinig over haar geschreven. In het standaardwerk De Rothschilds van Virginia Cowles is ze slechts een voetnoot, meer dan een halve pagina maakt Cowles niet aan haar vuil. Wel zijn er andere bronnen, waaronder biografieën over Hannah’s man.

Hannah wordt hartje zomer 1851 geboren als enig kind van Baron Mayer de Rothschild en zijn vrouw en nicht Juliana Cohen. De Rothschilds volgen de usance van Europese koningshuizen om veelal binnen de familie te trouwen – neef met nicht – zodat vermogen en macht geconcentreerd blijven. Mayer is een kleinzoon van de stamvader van de dynastie, de Duitse Mayer Amschel de Rothschild, naar wie hij is vernoemd. Het echtpaar voedt Hannah zeer beschermend op. Een gedegen opleiding voor hun enige telg achten ze niet van groot belang.

Haar nicht Constance: "’De armen’ bestaan voor Hannah gewoon niet, ze heeft simpelweg geen idee van het begrip"

Er is een aquarel van Hannah met haar moeder, gesitueerd in de grand hall van Mentmore Towers, het gigantische landhuis waar ze opgroeit en waarvoor ze zelf als baby van nog geen jaar oud de eerste steen heeft gelegd. De twee figuurtjes verdrinken in de enorme ruimte, die behalve door kunstwerken van onschatbare waarde wordt gedomineerd door de vergulde lantaarns, afkomstig uit het Venetiaanse Dogepaleis. Haar nicht Constance, Lady Battersea, zou hebben gezegd dat "‘de armen’ voor Hannah gewoon niet bestaan, ze heeft simpelweg geen idee van het begrip."

De privé-kunstcollectie in Mentmore Towers kan zich meten met die van musea en Europese koningshuizen, en dat is precies de bedoeling. Mayer wil van Mentmore een "blijvend kunstmonument" maken, het is zijn grote passie. Hannah’s moeder Juliana wordt beschreven als een ziekelijke, hypochondrische vrouw.

Ondanks haar zeer beperkte opvoeding ontbreekt het Hannah niet aan zelfvertrouwen. Als de Prince of Wales, de latere Edward VII, in 1868 een bezoek brengt aan Mentmore Towers, is het niet haar moeder maar de zeventienjarige Hannah die de rol van gastvrouw op zich neemt, met verve. Ze heeft het hele huishouden ferm in de hand, stuurt van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat de bedienden aan, en weet precies wat er moet gebeuren, waardoor de logeerpartij een groot succes wordt. Dit wapenfeit toont de paradox die bovenkomt bij het bestuderen van Hannah’s leven, want deze kordaatheid staat in schril contrast met de omschrijving die Archibald later van haar geeft. Hij vindt haar heel verlegen.

Onder de flinterdunne sluier van beschaving tiert het antisemitisme welig

Een jaar later, in 1869, maakt Hannah haar debuut in de Britse high society en wordt ze voorgesteld aan koningin Victoria. Niet alleen haar beperkte opleiding wordt dan als handicap gezien, maar ook dat ze zelfs voor Victoriaanse begrippen gezet is en volgens de heersende mode beslist niet als een schoonheid wordt gezien. Daarbij is ze Joods. In de hogere Engelse klassen is dat gelijk vijf minnetjes op je cv, hoe rijk je ook bent. Onder de flinterdunne sluier van beschaving tiert het antisemitisme welig. Ook bij koningin Victoria zelf, hoewel de Joodse premier Benjamin Disraeli haar steun en toeverlaat is. Maar hij heeft zich dan ook christelijk laten dopen. Als haar vader in 1874 overlijdt, wordt de 21-jarige Hannah in één klap de rijkste vrouw van Engeland. Mayer laat twee miljoen pond in contanten na, (vergelijkbaar met zo’n 250 miljoen euro nu) en dan zijn er nog landerijen en landhuizen in Engeland en op het Europese vasteland, stadspaleizen in Londen en enorme lappen grond met vastgoed en aandelen in Amerika, en vergeet de enorme kunstcollectie niet.

Een mooie, geniale jongen
Zo’n twee jaar na het overlijden van haar vader zijn er al de eerste geruchten over een op handen zijnde verloving met Archibald, de graaf van Rosebery. De vrouw van Benjamin Disraeli, Lady Beaconsfield, een goede vriendin van de Rothschilds, zorgt voor hun eerste kennismaking. Rosebery, die wordt omschreven als "even geniaal als knap" is immens populair. Zijn afbeelding wordt zelfs afgedrukt op sigarenkistjes, er is geen vrouw in Engeland die niet van hem droomt. Archibalds toekomst ziet er dankzij zijn knappe uiterlijk en intelligentie rooskleurig uit. Daarnaast is hij een begaafd redenaar. Tijdens zijn politieke toespraken hangt het publiek aan zijn lippen.

Diner in Haddo House, door Alfred Emslie (1884). Rechts op de voorgrond William Gladstone; naast hem Hannah, en aan de overkant Archibald Primrose, graaf van Rosebery.

Maar Archies jaarlijkse inkomen, zo’n 30.000 pond, staat in schril contrast met het enorme vermogen van Hannah. Hij is de erfgenaam van een voornaam maar ietwat verarmd Schots adellijk geslacht. Hij verliest al op zijn achtste zijn vader en met zijn moeder heeft hij een verstoorde relatie. Archibald volgt een opleiding aan Eton, waar zijn mentor later wordt ontmaskerd als een notoire pedofiel. Daarna studeert hij aan Christ Church College in Oxford.

Voor de leden van de upper class is er geen vreemdere match denkbaar dan met Hannah de Rothschild. Koningin Victoria vindt een eventuele verbintenis maar niets. Vooral na het overlijden van haar geliefde man Albert verlaagt ze zich tot diverse antisemitische uitspraken. Zij wil de banden van het Koninklijk Huis met de ‘Joodse aristocratie’ tot een minimum beperken. Lord Spencer, een voorouder van de latere prinses Diana, stelt, doelend op de bezoeken van Victoria’s zoon aan de Rothschilds: “De prins zou alleen degenen moeten bezoeken die van onbesproken gedrag in society zijn.” De kroonprins, een vrijmetselaarsgrootmeester en de latere Edward VII, trekt zich niets van die kritiek aan. Hij is aanwezig op de bruiloft. Archibalds moeder, Lady Wilhelmina Powlett, die bekendstaat als de mooiste vrouw van het hof en bruidsmeisje was op het huwelijksfeest van koningin Victoria en prins Albert, is mordicus tegen de verbintenis. Evenals de mannelijke familieleden van Hannah, zo blijkt uit hun afwezigheid op haar grote dag. Ook de Jewish Chronicle spreekt schande van het gemengde huwelijk. En ja, ten aanzien van haar geloof is er een offer. Hoewel Hannah zelf haar geloof tot haar dood trouw zal blijven wordt vóór het huwelijk afgesproken dat de kinderen van het echtpaar een christelijke opvoeding zullen genieten.

Aquarel van Mentmore Towers met Hannah en haar moeder Juliana. Links de grote schouw geïnspireerd door een schilderij van Rubens, boven de lantaarns uit het Venetiaanse Dogenpaleis.

Onbedorven, intelligent
Al snel ontstaan er roddels. Zo zou Archie met Hannah zijn getrouwd om zijn vermeende homoseksualiteit te maskeren. Maar het koppel lijkt daadwerkelijk verliefd. Kort voor de bruiloft schrijft Archie aan een vriendin van de familie: “Even in haast dat ik inderdaad verloofd ben en zeer gelukkig. Je kent mijn aanstaande vrouw niet. Ze is heel eenvoudig, onbedorven, intelligent, warm van hart en zeer verlegen. Deze beschrijving is alleen voor jou bestemd. Ik heb nog nooit iemand met zo’n fijn karakter ontmoet.” Hannah op haar beurt adoreert haar man. Dat blijkt onder meer uit etentjes waarvoor het echtpaar wordt uitgenodigd. In plaats van zich te onderhouden met de heren die naast haar zitten, volgt ze alles wat Archibald zegt – hij zit volgens de etiquette aan de overkant van de tafel, op de voet. Ze wil geen woord van wat hij zegt missen, daarbij haar andere tafelheren totaal negerend, een doodzonde volgens de Victoriaanse etiquette.

Hoe haalt Archibald, de meest begeerde vrijgezel van het Verenigd Koninkrijk, het in zijn hoofd om uitgerekend deze beperkt opgeleide Jodin te trouwen?

Hannah stelt alles in het werk om het hem zoveel mogelijk naar de zin te maken en smeedt ambitieuze plannen voor zijn carrière. Daarvoor zet ze meer dan eens haar moederinstinct opzij. Het echtpaar krijgt vier kinderen, Sybil, Margaret, Harry en Neil. Sybil zal later een gevierd schrijfster worden. De oudste zoon, Harry, de latere zesde graaf van Rosebery, is een teleurstelling voor Archibald. Bij de eerste blik op hem zou Archie hebben gezegd: “Le Jew est fait, rien ne va plus.” Harry ziet er volgens deze pretty boy te Joods uit. Harry wordt later minister onder premier Winston Churchill en een gevierd cricketspeler. De jongste, Neil, wordt nog geen jaar later geboren. Hij is de meest getalenteerde van de broers en voorbestemd in zijn vaders politieke voetsporen te treden, maar zal in 1917 als militair sneuvelen tegen de Turken tijdens de Derde Slag om Gaza. Hij ligt begraven in Ramle.

Portret van Archibald Primrose, graaf van Rosebery, tijdens een politieke bijeenkomst.

Neurotische trekjes
Vanaf 1879 leeft het jonge gezin afwisselend in Londen, op Mentmore en in Dalmeny House, het ouderlijk huis van Archie in Schotland. Beroemde schrijvers als Henry James en Oscar Wilde behoren tot hun gasten. Door de jaren heen maakt het paar grote reizen, van Amerika, waar Hannah veel bezittingen heeft, via Honolulu naar Australië en naar India. Het knaagt aan haar dat ze tijdens die reizen niet bij haar kinderen kan zijn. Ze schrijft dan ook: “Ik denk soms dat ik er verkeerd aan doe minder om mijn kinderen te geven dan ik om jou geef.” Meteen na de geboorte van Sybil vertrekt Archie voor drie maanden naar Duitsland om te kuren. Hannah gaat met hem mee en laat de verzorging van Sybil over aan kindermeisjes, geen uitzondering in de hoogste kringen in die tijd. Ze eist dagelijks op de hoogte gehouden te worden over het welzijn van de baby, maar dat de afstand haar zwaar valt, is duidelijk. Toch lijken beiden liefhebbende ouders. Zo beschrijft de gravin van Oxford hoe ze Archie eens op de vloer vindt, vrolijk stoeiend met zijn kinderen. Maar de waarheid is dat Hannah aan Archie het meest veeleisende kind heeft, en dat ze als ze de keuze moet maken, voor hem kiest en niet voor haar kroost. De devotie van Hannah schijnt Archibald soms te irriteren. Tijdens een reis door India zou hij gezegd hebben: “Ik reis vooruit. Hannah en de rest van de zware bagage reizen me morgen achterna.” En in Australië laat hij haar lang achter in hun hotel in Sydney, terwijl hij zelf op safari gaat in de outback. Terug in het Verenigd Koninkrijk laat hij een cottage op hun landgoed inrichten waar hij veel nachten doorbrengt. Archibald begint neurotische trekjes te vertonen. Hij lijdt aan ernstige slapeloosheid en hevige depressies. Dat hij ’s nachts even naar buiten kan om naar de sterren te kijken zonder iemand te storen, geeft hij op als reden waarom hij steeds vaker in de cottage slaapt. Het is de oorzaak van roddels dat hij daar zijn vermeende homoseksualiteit kan uitleven.

Gravure van het huwelijk van Archie en Hannah, zoals die verscheen op de societypagina’s van de Engelse kranten in 1878.

‘Koningin van het Rijk’
Hannah blijkt de perfecte eega voor een politicus. Ze is doortastend, heeft politieke spelletjes snel door, heeft een aangeboren mensenkennis en strijdt onvermoeibaar voor de carrière van haar man, waar hij zelf nog wel eens wil verzanden in apathie. De politiek lijkt de charismatische Archibald te vervelen. Archies secretaris schrijft: “Ze is zeer authentiek, zeer teder en volledig toegewijd aan haar man, het is duidelijk dat ze heel trots op hem is, en ze is een vrouw met een krachtig karakter en enorm veel energie. Ze zou wel eens een heel machtige bondgenoot voor Rosebery kunnen zijn.” Maar ook: “Zij heeft altijd tegen zijn aversie [tegen de politiek] moeten vechten.” En dat doet ze, ook financieel. Ze steekt 50.000 pond, een enorm bedrag, in de campagne van William Gladstone, de leider van de Liberal Party, om hem als premier herkozen te krijgen, organiseert groots opgezette politieke bijeenkomsten in het Schotse Dalmeny, waar ze prominent aanwezig is. Van enige verlegenheid is geen sprake meer. Daarom wordt ze door diverse experts gezien als de eerste openlijke political wife. Ze lijkt daarbij gemene trucjes niet te schuwen. Zo zijn er aanwijzingen dat ze tijdens een rel rond de gedoodverfde opvolger van Gladstone, Charles Dilke, de nodige olie op het vuur gooit. Het gaat om een seksschandaal, waarbij Dilke er onder andere van wordt beschuldigd een triootje te hebben gehad met de vrouw van een collega-politicus en haar dienstmeisje. Dilke zal het schandaal niet te boven komen.

Niet veel later wordt Archibald minister van Buitenlandse Zaken in het volgende kabinet-Gladstone. Hannah heeft daar zelf bij Gladstone op aangedrongen, wat de premier de uitspraak ontlokt: “Ze denkt dat ze in staat is Koningin van het Rijk te zijn, de enige plek die ze goed genoeg acht.” Het kabinet-Gladstone zal binnen een jaar vallen.

Binnen een week trekt Archie alle fondsen terug uit de Joodse goede doelen waaraan Hannah verbonden was.

Gebarentaal
Haar hele leven vergeet Hannah haar geloof en afkomst niet. Ze is een regelmatige bezoeker van diverse synagogen, na Jom Kipoer bijt Archie samen met haar aan, op haar slaapkamer. Ook zet ze zich in voor allerlei Joodse goede doelen, zoals voor de Club for Jewish Working Girls. Dat niet alleen, ze is voorzitter van de Scottish Home Industries Association, waarbij Schotse vrouwen, vaak weduwen, thuis naaiwerk krijgen aangeboden zodat ze in een eigen inkomen kunnen voorzien. Koningin Victoria benoemt haar tot voorzitter van het Koningin Victoria Jubileum Instituut voor Verpleegsters in Schotland, een organisatie die de gezondheidszorg in heel het Verenigd Koninkrijk zal hervormen. In en rond de landgoederen waar Hannah en Rosebery de scepter zwaaien, richt ze scholen op met goed opgeleide onderwijzers en tijdens feestdagen worden cadeautjes en nieuwe kleren aan de scholiertjes uitgereikt. Ze is de initiator van de ontwikkeling van gebarentaal voor slechthorenden. Ze drukt op al die initiatieven haar stempel, soms letterlijk. Nog altijd zijn in het metselwerk van door haar opgezette scholen gevelstenen met haar initialen te vinden.

Hannah’s tiara werd in 2011 geveild voor ruim 1,3 miljoen euro.

Stuurloos
Dan slaat in 1890 een ziekte toe die haar noodlottig wordt. Ze krijgt tyfus en de aandoening verergert doordat ze ook een nierziekte blijkt te hebben. Ze verliest het gevecht, 39 jaar oud. Archibald is intens verdrietig en hij kan het niet verkroppen dat ze volgens haar wensen wordt begraven op Willesden Jewish Cemetery, overigens in bijzijn van de meeste leden van het kabinet van Gladstone. Binnen een week trekt Archie alle fondsen terug uit de Joodse goede doelen waaraan Hannah was verbonden. Daarna is Rosebery stuurloos. Hij zal tot zijn dood alleen zwarte kleding blijven dragen. Zijn briefpapier wordt zwart omrand. Er is nu niemand meer die hem kan corrigeren als zijn idealen te radicaal zijn. Zo pleit hij ineens in het openbaar voor zelfbeschikking voor Ierland, wat koningin Victoria doet uitroepen dat de man "bijna communistisch" is geworden. Ze mist nu Lady Rosebery, op wie ze – ondanks het feit dat ze Joods was – zeer gesteld is geraakt. “Wie is er nu nog om de man op het goede spoor te zetten?”, schrijft ze.

Rosebery trekt zich aanvankelijk terug uit de politiek, met de woorden: “Het enige doel van mijn ambitie is verdwenen met het overlijden van mijn vrouw.” Twee jaar na haar dood zijn zijn vrienden nog steeds bang dat hij zelfmoord zal plegen. Winston Churchill omschrijft de dramatische verandering van Rosebery als volgt: “Ze was een opvallende vrouw op wie Rosebery altijd had gesteund, ze was de vredestichter die zijn leven richting gaf en hij kon daarna hij nooit meer vertrouwen in een ander stellen.”

Ondanks Hannah’s dood bereikt Archibald in 1894 datgene waar Hannah al die jaren voor had gestreden: hij wordt premier van Groot-Brittannië. Maar de man is dan al een schaduw van zichzelf, wordt steeds excentrieker en is een neurotisch wrak. Met morfine probeert hij zijn slapeloosheid te bestrijden. Hij gaat de geschiedenis in als een van de meest teleurstellende premiers die het Verenigd Koninkrijk heeft gehad. Zijn premierschap duurt slechts een jaar, waarna hij zich terugtrekt uit het openbare leven. Hij overlijdt in 1929.

Torenhoge successierechten
In de jaren zeventig van de vorige eeuw organiseren nazaten van Archie en Hannah een grote veiling. De familie heeft geld nodig. Mentmore Towers, veel van de kunstcollectie, maar ook al het serviesgoed, tot zelfs de bakvormen uit de keuken, worden te koop gezet of geveild. De familie hoopte nog het landhuis en de collectie bijeen te houden, maar na het overlijden van Harry, de zesde graaf van Rosebury, weigerde de Labourregering een regeling te treffen voor de torenhoge successierechten die de familie niet kon ophoesten. De inboedel, waaronder zeer waardevolle kunstwerken, gaat onder de hamer en wordt over de wereld verspreid. Het landhuis fungeert nog even als hoofdkwartier van de Maharishi Mahesh Yogi en komt uiteindelijk in handen van de Syrische zakenman Simon Halabi, die er een luxehotel van wil maken. De economische crisis gooit echter roet in het eten en ook omwonenden hekelen het plan. English Heritage waarschuwt nu voor het totale verval van het gebouw. Een tiara van Hannah, met zeldzaam grote zoetwaterparels en royale diamanten, werd in 2011 door Christie’s geveild voor ruim 1,3 miljoen euro. Neil Primrose, de zevende Earl of Rosebery, zoon van Harry en vernoemd naar zijn oom, woont in het Schotse Dalmeny House, waar veel waardevolle stukken uit de familie voor de veiling heen zijn gebracht. Ze hebben vier dochters en een zoon, Harry, nu 50 jaar oud. Deze Harry, veilingmeester, zal ooit de titel van achtste Earl van Rosebery dragen.

Dit artikel verscheen eerder in NIW 41, 5778 en kwam mede tot stand dankzij Maror.

Nieuwsbrief

Volg ons en blijf op de hoogte! Schrijf je hier in voor onze nieuwsbrief en wij zorgen dat je niks mist.

Bekijk nieuws overzicht

Doneren

Crescas kan niet zonder jouw steun. Met elke donatie, hoe klein ook, steun je onze activiteiten en zorg je dat wij nog meer voor Joods Nederland kunnen betekenen.