Joodse jeugd in het postideologische tijdvak

Naud van der Ven

zondag 8 oktober 2017

Onze tijd is die van het verdwijnen van de grote verhalen. Veel twintigste-eeuwse ideologie, zoals socialisme, communisme of klassiek nationalisme, is niet geloofwaardig meer. De oorzaken liggen onder andere in het falen van socialistisch-communistische heilstaten, waarvan sinds 1989 alleen Noord-Korea nog overeind staat, maar dan vooral ook als afschrikwekkende voorbeeld. En meer recent wordt duidelijk dat ook de sociaal-democratie in diepe crisis is, zie de afgelopen verkiezingen in Nederland, Frankrijk, Duitsland. Reken maar dat er op het partijbureau van de PvdA wat wordt afgetobd.

De afwezigheid van geloofwaardige ideologie heeft uiteraard zijn weerslag op de jeugd die, heel anders dan veertig, vijftig jaar geleden, in een ideologisch vacuüm opgroeit. Dat brengt, zo neem ik van dichtbij waar, grote verwarring met zich mee voor Joodse jeugdorganisaties, vooral als die ooit juist zeer ideologisch waren ingesteld.

Dat laatste geldt in ieder geval sterk voor de jeugdvereniging Haboniem Dror. Die vereniging, op socialistisch-zionistische grondslag, heeft heel lang kunnen meebewegen op het progressieve, activistische elan dat in de samenleving als geheel bestond. Dat waren de tijden waarin kibboetsiem als lichtend voorbeeld van delen en samenleven idealistische jonge mensen konden inspireren, en waarin de revolutie van 1968 de belofte uitdroeg van een vrije, egalitaire samenleving, waarin arbeiders en studenten hand in hand de toekomst zouden vormgeven. Voor Haboniemers van die generaties kon het maatschappelijke enthousiasme van die tijd naadloos overgaan in Joods-humanistisch activisme.

Heerlijk, en voor de betrokkenen leuk om op terug te kijken. Maar voor de huidige generatie Haboniemers ook jaloersmakend, vanwege het aanstekelijke maatschappelijke engagement dat toen als het ware vanzelf kwam. Waar zijn de eigen manifestaties en campagnes, waar is het eigentijdse activisme? Je zou er zomaar heel moedeloos van kunnen worden wanneer je vaststelt dat jouw eigen generatie qua inzet en ideologie ver achterblijft bij het inspirerende verleden van de voorgaande generaties.

Maar het is beter het probleem heel anders te stellen. Het postideologische karakter van onze tijd beïnvloedt uiteraard ook de jeugdbewegingen. Haboniem is geen eiland, en kan zich dus niet onttrekken aan de wereldwijde crisis van ideologie en vooruitgangsgeloof.

De opgave voor nu lijkt me daarom allereerst te zijn om het verdwijnen van ideologie voluit onder ogen te zien. Daar zou je in tweede instantie een aantal vervolgvragen aan kunnen koppelen. Bijvoorbeeld: Is álle ideologie nu ongeloofwaardig geworden? Of geldt dat vooral voor de twintigste-eeuwse ideologieën zoals socialisme, communisme en klassiek nationalisme? Zou nieuw, aangepast idealisme denkbaar zijn? Bijvoorbeeld ecologisch, of multireligieus en multicultureel samenleven?

Het kan echter ook zijn dat je moet accepteren dat het Habo-activisme vooral nostalgisch grote waarde heeft, maar voor het overige is uitgewerkt.

8 + 1 = ?
De opgave voor nu lijkt me daarom allereerst te zijn om het verdwijnen van de ideologie onder ogen te zien, schrijf je en dat bleef bij mij haken. Bedoel je alleen en uitsluitend de Habo-ideologie, of wil je zeggen dat er geen plaats meer is voor ideologie in de huidige tijd? Ik denk dat het rechts-conservatieve tot rechts-extremistische gedachtengoed dat momenteel onze wereld in zijn macht probeert te krijgen wel degelijk ideologische trekken vertoont. Steve Bannon werpt zich in de US op als ideologische profeet van white supremacism. En hoe sta je tegenover de religieus-zionistische tempel-herbouwers hier in Israel? Ideologie is de basis van de politieke wurggreep waarmee het orthodox-religieuze establishment Bibi naar zijn pijpen laat dansen. Het lijken mij allemaal (afgeleiden van) nu al eeuwenoude contra-reformaties die hun kans schoon zien het vacuüm op te vullen dat de zieltogende reformatieve ideologieën hebben achtergelaten. Graag je mening.
Ja, ideologieën van het centrum (sociaal-democratie) of extreme flanken (communisme, socialisme) zijn weggevallen en die zie ik ook niet meer in die vorm terugkomen. De ontstane leegte wordt opgevuld door de ultra-extreme bewegingen die jij noemt en die misschien nog het beste onder de noemer ‘fascistisch’ gevat kunnen worden. Je kunt daar nog de radicale Islam aan toevoegen, die volgens sommige commentatoren mede voortkomt uit onvrede over de inhoudelijke en spirituele leegte van het Westerse liberalisme. Leggen meer kritische ideologieën (of zoals jij ze noemt: reformatieve ideologieën) het dus simpelweg af tegen de reactionaire ideologieën? Daar ben ik in het algemeen niet zo somber over. De eerste reden daarvoor is dat er voldoende redenen waren om ‘grote verhalen’ - waaronder ook de ideologieën van het centrum – kritisch te bekijken: dat waren in zekere zin ook kuddebewegingen die het denken van de mensen overnamen. Als dat een motief was voor veel mensen om zelfs gematigde ideologieën de rug toe te keren, dan moet die afkeer toch zeker gelden voor die reactionaire ideologieën? Daar zullen grote groepen beslist niet in willen trappen. De tweede factor waar ik hoop aan ontleen is dat zich nieuwe denkbewegingen ontwikkelen met een meer subtiel karakter: die keren zich, net als de oude ideologieën, tegen onderdrukking en streven naar emancipatie. Maar nu niet in confrontatie met makkelijk herkenbare vijanden zoals kapitalisme en uitbuiting, maar met systeemdwang en technocratische verschraling. Ik denk aan mensen die alternatieven verzinnen voor de bijna onwerkbaar geworden hiërarchische bureaucratieën, aan artsen die behandelingen proberen te beperken, en aan psychiaters die de categorieën aanvechten waarin het informatiesysteem van de zorgverzekeraars hen klem zet. Deze nieuwe denkbewegingen vragen niet, zoals de oude ideologieën, om massale stootkracht, als wel om voortdurende waakzaamheid. Ik sluit niet uit dat deze denkbewegingen, net als de oude ideologieën, breed gedragen gaan worden, al zullen het geen massabewegingen worden. Je kunt de mensen die zich hiertoe bekennen wel beschouwen als ideologisch met elkaar verenigd, vind ik.
Je verwoordt het heel zorgvuldig en ik put ook enige hoop uit dit vergezicht - met de nadruk op "ver" - maar mijn zorg wordt nu juist gevoed door wat je beschrijft in de laatste zin van je betoog. Ik ben het met je eens dat je de mensen die zich tot deze nieuwe denkbewegingen bekennen wel als ideologisch met elkaar verwant kunt beschouwen, maar of ze verenigd zijn of ooit zullen worden blijft een vraag. Zullen deze denkbewegingen ook zonder massale stootkracht sturend blijken, zoals bijvoorbeeld de zachte krachten van Spinoza's denkbewegingen uiteindelijk onze westerse wereld hebben veranderd. Is het niet noodzakelijk dat een verenigend principe gaat ontstaan waarmee dit nieuwe elan algemeen begrijpelijk kan worden gemaakt?
Ja, dat elan zal algemeen begrijpelijk moeten worden gemaakt, anders leidt het tot niets. De vraag is of dat zo moeilijk is. Want het denken volgens de nieuwe lijnen (minder hiërarchie, meer respect voor professionals, meer regelruimte voor werkers op hun eigen niveau) heeft leuke kanten. Dat is dan ook de reden dat veel wijkverpleegkundigen overstappen van strak gereglementeerde instellingen naar Buurtzorg, waar ze minder bureaucratie en meer vrijheid ervaren. Dat zijn voelbare verbeteringen, en daarom begrijpelijk. Het is niet ondenkbaar dat mensen bij de politie of in bedrijven dat ook gaan willen. Zo bekeken zou het dus best een grote beweging kunnen worden.

Columns 2024

Columns 2023

Columns 2022

Columns 2021

Columns 2020

Columns 2019

Columns 2018

Columns 2017

Columns 2016

Columns 2015

Columns 2014

Columns 2013

Columns 2012

Columns 2011

Columns 2010

Doneren

Crescas kan niet zonder jouw steun. Met elke donatie, hoe klein ook, steun je onze activiteiten en zorg je dat wij nog meer voor Joods Nederland kunnen betekenen.