Op de vijftigste jaardag van de Kristallnacht (9/10 november 1938) herdenkt de Duitse Bondsdag de slachtoffers met het oplezen van Todesfuge. De dichter, Paul Celan, was indirect getuige van die pogrom. Als achttienjarige student reisde hij destijds van Czernowitz naar Parijs; zijn trein stopte 10 november ‘s ochtends in Berlijn. Later schrijft hij daarover in La Contrescarpe (zie de tweetalige Verzamelde Gedichten):

Paul Celan geldt als dè dichter na en van de sjoa, vooral zijn Fuga van de dood, die breekt met de Duits-Joodse culturele symbiose uit zijn jeugd, wordt tegenwoordig te pas en te onpas opgevoerd in schoolse bloemlezingen en bij dodenherdenkingen. Aanvankelijk is de ontvangst in Duitsland beperkt en afwerend. Zo reist Celan in 1952, voor het eerst sinds de Kristallnacht, naar Duitsland voor een schrijverscongres van ‘democratische individualisten’, de Gruppe 47. Collega-dichters reageren op zijn Todesfuge met hoongelach: Der liest ja wie Goebbels. De hilariteit om Celan’s pathetische voordracht verhult hun zwijgen over de sjoa. Later slaat de stemming in Duitsland om, de magische montage van de Todesfuge wordt nu geprezen als pure poëzie. Het gedicht wordt zelfs bestempeld als het verhevendste Duitse gedicht van de laatste twintig jaar waardoor Auschwitz gesublimeerd, ja geheiligd wordt. Van de weeromstuit passen literatuurcritici nu op die Todesfuge Adorno’s dictum toe: Poëzie schrijven na Auschwitz is barbaars. Adorno zelf beperkt later, juist vanwege Celan’s gedichten, deze stelling tot de esthetiserende lyriek. Deze wendingen van verdringing via omarming naar veroordeling zijn Celan een ramp; het ging hem om waarheid, niet om toonkunst. Om misverstanden te voorkomen moet zijn taal voortaan nog naakter en grauwer: Waar spreekt wie schaduwen spreekt.

Celan, Parijs, 1963 (foto: Lutfi Özkök)

Hieronder geef ik de Nederlandse tekst Fuga van de dood in de uitstekende vertaling van Ton Naaijkens. Klik hier als u Todesfuge wilt horen lezen door Paul Celan zelf.

Celan schrijft de Todesfuge 1944 als hij terug is in zijn geboortestad, die na de ‘bevrijding’ door Sovjettroepen Tsjernovtsi gaat heten. Zijn taal is moeilijk, maar niet hermetisch. Om haar meerduidigheid te plaatsen vat ik rond vier kwesties biografische, literaire, historische en topografische data samen. De eerste: Waarom dicht Celan in het Duits? Al heeft hij in Czernowitz alleen maar een Duitse kleuterschool doorlopen, zijn moederstaal is Duits. Een gedicht tekent: door Paul Celan, uit Czernowitz bij Sadagora. Zijn moeder Fritzi Schrager komt uit een liberaal-Joods koopmansmilieu van het sjtetl Sadagora. Zij koestert het Hoogduits en met haar leest hij vol geestdrift Duitse dichters als Goethe, Schiller, Heine en later ook Rilke. Jiddisj is voor hen ‘jargon uit de Judengasse’. Margarete wijst dus op het eeuwig vrouwelijke van Goethe’s Faust en het goudgele haar op Heine’s Lorelei dat de nazi’s bestempelen tot anoniem volkslied. De beladen woorden in Fuga van de dood koppelen dus topliteratuur aan massamoord. Nu de Muttersprache Mördersprache is geworden verandert zijn dichtkunst. Nadat Paul via via bericht krijgt dat zijn moeder in Kamp Michailovka (ten oosten van de Boeg-rivier) in de winter van 1942/’43 is doodgeschoten dicht hij: Verdraag je dan, moeder, als toen, ach, als thuis,/ het zachte, het pijnlijke rijm van het Duits. Nu valt extra op dat in Todesfuge en Fuga van de dood het rijm ontbreekt behalve in de regels: de dood is een meester uit Duitsland zijn ogen zijn blauw/ hij raakt je met loodzware kogel hij raakt je nu rauw. Omdat de Boekovina nu deel uitmaakt van de Sovjet-Unie, Roemenië communistisch wordt, denazificatie in Oostenrijk niet van de grond komt en vestiging in Duitsland buiten de orde blijft, trekt Celan 1948 naar Parijs. Hier verdient hij zijn brood als literair vertaler. Toch zegt hij: Alleen in de moedertaal kan iemand zijn waarheid spreken, in een vreemde taal liegt de dichter. De schrijver Jabès stelt dat het Celan vooral ging om zijn beulen in naam van de taal die zij met hem delen te trotseren en ze op de knieën te dwingen.

De tweede kwestie is: In hoeverre breekt Paul Celan met het jodendom? Zijn vader Leo Antschel (Celan is een anagram van Ancel, de Roemeense spelling van Antschel), die bouwtechniek studeert maar handelaar in brandhout wordt, komt uit een orthodoxe familie. Paul gaat tot zijn tiende naar de Hebreeuwse volksschool en krijgt daarna privéles in de ‘vaderstaal’. Maar na zijn bar mitswa is dat afgelopen en maakt hij zich los van de religieuze verplichtingen die zijn vader hem wil opleggen. Nooit meer zal Paul actief deelnemen aan een synagogedienst. Kafka’s bittere Brief aan de vader moet blijkbaar in Joodse gezinnen steeds opnieuw geschreven. Een ‘marxistische utopie’ komt in de plaats van de ‘zionistische utopie’ van zijn vader. In de illegale communistische jeugdbeweging discussieert Paul heftig over Rosa Luxemburg en graaf Kropotkin. Een zekere sympathie voor socialisme en anarchisme koestert hij nog op latere leeftijd, zoals in mei ‘68. Maar onder de indruk van de Zesdaagse Oorlog dicht hij ook: de veensoldaat van Massada/ eigent zich vaderland toe. Hij bewondert Buber, ontmoet Gershom Scholem en bestudeert diens boeken over de Kabbala. De Tora blijft voor hem een open boek met, na G’ds afwezigheid in de sjoa, een gloeiende maar lege tekst (ein glühender Leertext). Ook Fuga van de dood staat binnen het kader van deze Tora. Zijn eerste pakkende woorden, zwarte melk, staan reeds in een gedicht van Rose Ausländer uit 1939, ze vormen tegelijk een verdichting van Klaagliederen 4, 7/8: Ooit waren Sions vorsten ... witter dan melk, ... nu zijn ze zwarter dan roet. En het laatste woord Sullamith is uit het mooiste liefdeslied, het Hooglied, van Salomo, dat met Pesach wordt gelezen. Deze bekoorlijke vrouw belichaamt traditioneel de belofte van een terugkeer naar Sion en figureert in de mystiek als Sjechiena, als vurige aanwezigheid van G’d die meetrekt met zijn volk. In Fuga van de dood heeft zij echter geen purperen haar meer. Daarmee verwoorden de laatste regels, met zijn afgrond tussen het goudgele haar van Margarete en het asgrauwe haar van Sullamith, voor Paul Celan het onherroepelijke einde van de Duits-Joodse symbiose.

In Cernauti komt dat einde onverbiddelijk in 1941. Een jaar na de bezetting van de Noord-Boekovina door het Rode Leger sluit de fascistische ‘conducator’, Ion Antonescu, een akkoord met Hitler om mee te vechten tegen de Sovjet-Unie. Zo kan Roemenië ook revanche nemen in de verloren gebieden en Transnistrië annexeren (het gebied tussen de rivieren Dnjestr en Boeg) als compensatie voor het verlies van Noord-Transsylvanië aan Hongarije. Roemeense troepen en Einsatzcommandos onder SS-leiding trekken nu naar Cernauti/Czernowitz. Duitse officieren hanteren hier, Nur für den Dienstgebrauch!, onderstaande plattegrond. Op 5 juli 1941 beginnen Roemenen meteen een grote pogrom, vooral tegen ‘Joodse communisten’ en Ostjuden. Ondertussen moet opperrabbijn Abraham Mark vanaf het dakterras van hotel Zum schwarzen Adler (89, eE) toekijken hoe de Gestapo zijn Israëlitischer Tempel (42, eD) in brand steekt. Daarna dwingen zij hem en 400 andere Joodse notabelen in een bosschage bij de Proet hun eigen massagraf te graven.

Mijn vierde en laatste column ‘Czernowitz, topografie en poëzie’ rondt deze bespreking van Paul Celan af.