Het Verlichte Jerusalem van Moses Mendelssohn

Toen Moses ben Mendel uit Dessau als veertienjarige naar Berlijn kwam, werd van hem verlangd door de Rosenthaler Poort te komen, en daar te bewijzen dat hij geen brodeloze bedeljood was. Zo’n veertig jaar later, bij zijn dood, schreven kranten gretig over de laatste uren van de beroemdheid Mendelssohn, en briefde de Habsburgse ambassadeur het nieuws door naar Wenen.

Tussen deze twee momenten spant zich de carrière uit van een denker die onder zijn gemeenschapsgenoten symbool werd van het ideaal van emancipatie, en in de wijdere wereld van geleerden als de Duitse Socrates geroemd werd. Om wat draait Mendelssohns denken als Verlichter en als Jood echter? Wat staat er bij hem op het spel? En wat van waarde heeft dat denken weten vast te houden?

Deze lezing kijkt nader naar de filosofische en religieuze gedachten die Mendelssohn verdedigt te midden van vaak verhitte controverses met zijn tijdgenoten. Wat vermag de menselijke rede? Kan ze - met Mendelssohn - de onsterfelijkheid van de ziel, of het bestaan van God bewijzen? Hebben we zo’n bewijs ook nodig? Of heeft Kants kritische filosofie zulke ideeën onherroepelijk uitgeschakeld, en moet de aanspraak van ons denken bescheidener zijn?

Dient de consequent verlichte Jood – zoals een vermeend verlichte Christen Mendelssohn voorhoudt - zich te bekeren, als hij niet inzichtig kan maken waarom het Christendom filosofisch onjuist is? Of draait het in het religieuze denken en handelen niet om de juistheid van een idee, maar om deelname aan een ceremoniële praxis? Hoe dienen wij om te gaan met het bestaan van verschillende religieuze riten en denominaties? Welke rol dient de staat te spelen in het voorkomen van religieuze tweedracht? Of verlangt een verlichte samenleving juist de mogelijkheid van pluriformiteit en tolerantie om ook ethisch te kunnen zijn? Zijn er, tenslotte, misschien zelfs redenen voor Mendelssohn om het jodendom als bij uitstek als verlichte religie te zien?