Filosofie en Joodse existentie bij Franz Rosenzweig

Dicht maar verwarrend lijken het leven en denken van Franz Rosenzweig met elkaar vervlochten. Slechts een filosofisch systeem, noemt hij zelf zijn hoofdwerk Der Stern der Erlösung (1921) – en met klem niet een ”Joods boek”. Toch gaat voor velen de fascinatie van zijn denken voor een aanzienlijk deel uit van zijn eigen levensgeschiedenis en zijn Jood-zijn.

Geboren in een geassimileerde familie ziet Rosenzweig zich door zijn vriend Eugen Rosenstock-Huessy uitgedaagd zich tot het Christendom te bekeren. Voor het Jodendom de rug toe te keren, besluit hij, wil hij het echter eerst leren kennen. Zo ontdekt hij de mogelijkheid een vorm van Joods leven te omarmen. Deze vorm gaat niet op in het naleven van de Wet, in een ethische idee, of in een nationale aspiratie.

In plaats daarvan heeft voor Rosenzweig het Jodendom – en dat betekent voor hem: een Jodendom dat in de Diaspora blijft – een specifieke maar bevreemdende rol te spelen in de geschiedenis. Geschiedenis namelijk doelt voor Rosenzweig op verlossing, op het volledig waarmaken in de werkelijkheid van iets als rechtvaardigheid. Het Christendom staat bij uitstek voor dit streven de wereld in te trekken en rechtvaardigheid te verwerkelijken. Maar juist in dit streven wordt het Christendom onafwendbaar tiranniek: het vervalt telkens weer in de waan dat het de rechtvaardigheid al verwerkelijkt heeft.

Het Jodendom, daarentegen, staat voor Rosenzweig resoluut buiten de geschiedenis. Het verwerkelijkt geen rechtvaardigheid in de wereld. In plaats daarvan anticipeert het door de zuiver formele volmaaktheid van zijn liturgie, zo te zeggen als beeld, wat de wereld nog bereiken moet: daadwerkelijke vervolmaakte rechtvaardigheid. Daarmee is de Jood in zijn bestaan een concreet geleefde herinnering aan de wereld dat de geschiedenis nog niet is afgesloten, de rechtvaardigheid nog niet bereikt.