In Juden auf Wanderschaft uit 1927 beschrijft Joseph Roth een kleine stad met 18.000 inwoners van wie 15.000 Joden. 8.000 van hen leven van de handel, als marskramer, anderen oefenen de meest verschillende beroepen uit. De stad heeft een marktplaats en een station waar eenmaal per dag een trein langskomt. Er zijn twee kerken, een synagoge en 40 kleine gebedshuizen waar men ook de Tora en Talmoed bestudeert. Ontroerend is de beschrijving van de arme Jood die net zo weinig geld heeft als zijn antisemitische vijanden. Maar hij leeft anders. Hij hongert en spaart want zijn kinderen moeten naar school om onderwijs te volgen en op sjabbesavond eet hij alsof hij welvarend is. Hij speelt de welvarende. Joseph Roth beschrijft ook een lewaje waarbij vier Joden de kist door de straten van de stad naar de Joodse begraafplaats brengen. Had Joseph Roth zich de eigen lewaje ook zo voorgesteld?
Voor die kleine stad stond Brody model, de grensplaats in Galicië waar Moses Joseph Roth in 1894 is geboren. Galicië behoorde in die tijd tot de Dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije en Brody was een Joodse plaats, met zelfs twee synagogen en 84 gebedshuizen. Habsburg en Brody werden voor Joseph Roth symbolen van een verloren tijd, vastgelegd in zijn boeken de Radetzkymarsch uit 1932 en Hiob uit 1930.
Door de biografieën van David Bronsen en Von Sternburg weten we meer over de jeugdjaren van Joseph Roth. Zijn ouders, Nachum Roth en Maria (of Miriam) Grübel, stonden in 1892 in de synagoge van Brody onder de choepa. Met Nachum Roth is het slecht afgelopen. Al in de herfst van 1893 is hij ingestort waarna hij tot zijn dood in 1910 werd verpleegd in een instelling voor geesteszieken. Joseph Roth heeft zijn vader nooit gekend. Hij was enig kind en woonde met zijn moeder in bij grootvader Jechiël Grübel die geen erg succesvolle zakenman moet zijn geweest maar echt arm heeft Joseph Roth het in zijn jeugd toch niet gehad. Onder de Joden van Brody vond men zowel Chassidiem als aanhangers van de Haskala. Wat kreeg Joseph Roth hiervan mee? Jechiël Grübel en zijn dochter waren gelovige Joden. Men ging naar de synagoge en er werd een koosjere huishouding gevoerd. Het cheder heeft Joseph Roth echter niet bezocht. Hij ging naar de Duitstalige school van Moritz Hirsch al kregen de leerlingen ook hier Hebreeuwse les. Daarna bezoekt hij het Kronprinz Rudolf Gymnasium. Hij zat in een klas met 20 leerlingen onder wie 7 Joden. Dit alles laat een verschuiving naar een meer verlicht Jodendom zien wat waarschijnlijk is versneld na het overlijden van grootvader Jechiël Grübel. Toch kan worden geconcludeerd dat Joseph Roth in zijn jeugd veel van het traditionele Jodendom heeft opgestoken. En in zijn werken vind je de sporen terug van de verschillende facetten van het Jodendom waarmee hij in zijn jeugd is geconfronteerd.
Joseph Roth heeft Juden auf Wanderschaft geschreven om de oostjoden te verdedigen tegen de neerbuigende houding en soms zelfs afkeer van de geassimileerde Joden die al langer in het westen woonden. Bijvoorbeeld in Wenen waar de arme oostjoden meestal in de wijk Leopoldstadt terecht waren gekomen. Joseph Roth geeft in zijn boek een indringend beeld van de moeilijke omstandigheden waarin de Joden in de wijk Leopoldstadt moesten leven. Maar, schrijft Joseph Roth, de kinderen van die oostjoden zijn soms al begaafde juristen, artsen, journalisten, toneelspelers. Zo ook Joseph Roth die eerst in Lemberg en later in Wenen is gaan studeren. Bij Joseph Roth zelf is van een neerbuigende houding niets te vinden, laat staan van Joodse zelfhaat.
Juden auf Wanderschaft is onvertaald gebleven en minder bekend dan Hiob. De vorige column over Joseph Roth besloot ik met: zijn hart sloeg jüdisch. Wie Juden auf Wanderschaft heeft gelezen, zal dit moeilijk kunnen tegenspreken. Joseph Roth heeft altijd een Joods hart behouden. Juden auf Wanderschaft is een essay, geen roman. Misschien is daarom dit boek niet opgenomen in de canon van moderne Joodse literatuur waarover ik in mijn eerste column van 16 januari jl. schreef. Ook Hiob, een toch zo warm en echt Joods boek, vinden we niet terug in die lijst van honderd boeken en dat vind ik onbegrijpelijk. Joseph Roth is daarin gelukkig wel met zijn novelle Der Leviathan (1940) vertegenwoordigd.
In de nieuwe biografie van Von Sternburg wordt Joseph Roth een sceptische Jood genoemd. Tja. Er zijn zoveel stromingen binnen het Jodendom dat altijd wel een standpunt te vinden valt waar iemand het niet mee eens is. Honderd Joden honderd meningen. En Joseph Roth had een zekere liefde voor tegendraadsheid.
Von Sternburg geeft als voorbeeld de kijk van Joseph Roth op het zionisme. Daarover was Joseph Roth inderdaad kritisch wat in het verlengde ligt van zijn afwijzing van nationale staten, bevreesd als hij was dat een Joodse staat veel weg zou hebben van de Europese staten van zijn tijd. Hij begrijpt niet, schrijft hij in Juden auf Wanderschaft, dat de Joden een eigen staat willen in een tijd waarin de hele wereld zich aan patriottische waanzin overgeeft. Maar ook Joseph Roth erkent in 1927 al dat Joden een recht hebben op Palestina, niet omdat zij daar oorspronkelijk vandaan komen maar omdat geen ander land hen wil hebben. En tien jaar later noemt Joseph Roth het zionisme wellicht toch noodzakelijk; zelfs hij, de scepticus, noteert Von Sternburg. De catastrofe was nabij. Het gaf Joseph Roth aanleiding een voorwoord te schrijven voor een nieuwe uitgave van Juden auf Wanderschaft waarvan het toen echter niet meer is gekomen. In dat voorwoord merkt Joseph Roth op dat de geassimileerde Duitse Joden het hadden verleerd Joden te zijn, maar, schrijft hij, in deze tijd moeten ze stap voor stap opnieuw hun Joods zijn aanleren. Aan het Jodendom kon men zich niet meer onttrekken. Zelf heeft Joseph Roth dat ook nooit gedaan. Stefan Zweig had gelijk toen hij zich verbijsterd afvroeg waarom een zo Joods mens als Joseph Roth door een katholieke priester was begraven.
Zie voor de biografie van de hand van Wilhelm von Sternburg de eerste column over Joseph Roth van twee weken geleden. DTV (Deutsche Taschenbuch Verlag) heeft een goedkope uitgave van Juden auf Wanderschaft uitgebracht.
