Een aardig boekje deze keer, geschreven door een rabbijn, Marc Angel. Bellettrie van de hand van een rabbijn, dat komt niet al te vaak voor. Wie is Marc Angel?
Marc Angel is emeritus rabbijn van de Sefardische gemeente Shearith Israel, al in 1654 in New York gesticht. Hij heeft een groot aantal publicaties op zijn naam staan, laatstelijk Maimonides, Spinoza and Us: Toward an Intellectually Vibrant Judaism. En in 2007 heeft hij het Institute for Jewish Ideas and Ideals opgericht. Als je naar de website van het instituut gaat (www.jewishideas.org), lees je een opvallend statement. Het instituut erkent de diversiteit in Joods denken en wil proberen de waarden van het jodendom in overeenstemming te brengen met wat de huidige samenleving vraagt. Progressief dus, denk je. Maar nee, het is een orthodox instituut doch wel een orthodox instituut met een open mind.
The Search Committee van Marc Angel is geen wetenschappelijk werk maar fictie. Het is opvallend goed en onderhoudend geschreven. Kort gezegd gaat het over een Talmoedschool, model Litouwen, in 1938 gesticht door rav Leibel Grossman en na diens overlijden voortgezet door zijn zoon rav Yosef Grossman. Als ook Yosef Grossman is overleden, moet een nieuwe rosj jesjiva worden benoemd, een nieuw hoofd van de Talmoedschool. Daarvoor lijkt de kleinzoon van de stichter, rav Shimshon Grossman, in aanmerking te komen, maar het bestuur heeft een commissie benoemd die met twee kandidaten komt, rav Shimshon Grossman en rav David Mercado, eveneens als Talmoedgeleerde en leraar verbonden aan de jesjieve. Er is echter een wereld van verschil tussen hen beiden. Shimshon Grossman is behoudend. David Mercado wil een jesjieve die midden in de samenleving staat en niet blind is voor nieuwe ontwikkelingen. We live in America, not in Lita.
In de hoofdstukken van het boek staan achtereenvolgens de pleidooien die voor de benoemingscommissie worden gehouden, eerst door Shimshon Grossman en David Mercado en daarna door hun echtgenotes, andere leraren van de school, studenten en geldschieters. Allen geven hun argumenten om voor Grossman of juist voor Mercado te kiezen. De verschillen in achtergrond en denken komen door deze opzet helder en vaak geestig naar voren. En het is spannend. Wie gaat er winnen? De ontknoping is verrassend genoeg!
Shimshon Grossman kijkt, zou je kunnen zeggen, achterom. Zo vertelt Grossman over zijn vader die de jesjieve van 1945 tot 1985 heeft geleid: for him, Yeshivas Lita was a memorial not just to his father, but to all the Jews who were murdered in the Holocaust in Europe. Shimshon Grossman begon al op jonge leeftijd aan zijn studies en is een beetje een opschepper: many people consider me to be the ‘gadol ha-dor’, the greatest Torah giant of this generation. Van wat buiten de jesjieve gebeurt, weet Grossman niet veel, wil hij ook niet al te veel weten. Hij kijkt er met dedain op neer. The art and literature of modern America are decadent. Hij vertelt de commissie het verhaal van rav Yosei ben Kisma, die op de vraag uit welke plaats hij kwam, ten antwoord gaf: I am from a town of great Torah sages. Dat is het enige dat telt. Niet de buitenwereld.
David Mercado is een man met een heel andere achtergrond, die niettemin bewust het besluit heeft genomen naar een jesjieve te gaan. Hij vertelt de commissie over de niet aflatende steun van Yosef Grossman die hem dwong de Joodse bronnen diepgaand te bestuderen maar hem tegelijkertijd toestond zelfstandig te blijven denken. Tegen de commissie zegt hij: I would like this yeshiva to be a bastion of intellectual freedom. I want students to think, to ask questions, to search for truth. I want them to know not only Torah and Talmud, but the wisdom of the nations as well... We must draw on the fruits of modern research and scholarship, not be locked into a closed box.
Marc Angel plaatst de visies van de ultra-orthodoxie en van een moderne open-minded orthodoxie naast elkaar. Hij blijft binnen de Joodse tradities. Een van de door de commissie gehoorde leraren legt hij de waarschuwing in de mond dat de moderne Joden ten onrechte wanted to be considered good Jews even if they worked on the Sabbath, ate pork, desecrated the festivals, and disregarded the laws of ritual purity. Het kan te ver gaan. Mij viel ook het pleidooi van één van de geldschieters op die in zijn persoonlijk leven ver van de Joodse tradities was afgedwaald. Eens heette hij Kalman Rabinowitz, nu Clyde Robinson, en zijn kinderen hebben het jodendom de rug toegekeerd. De financiële bijdrage van Clyde Robinson aan de jesjieve is guilt money. Hij hoopt dat de studenten van de jesjieve hun naam nooit meer zullen veranderen om deze meer gojs te laten klinken.
Toen ik het boek van Marc Angel las, begon net de discussie over de sjechita, over het al dan niet verdoven voorafgaande aan het slachten. Rabbijn Evers werd daarover in de Volkskrant geïnterviewd en onderstreepte tot mijn tevredenheid dat de Joodse traditie diervriendelijk is (de Partij voor de Dieren verdedigt een kernwaarde van de Tora, zei hij). Vaak worden voorschriften als de sjechita en begrippen als oog om oog, tand om tand uit onwetendheid verkeerd verstaan. Daarachter liggen meestal normen die vooruitstrevend waren toen ze werden geformuleerd. Niet strenger straffen dan de ernst van het vergrijp toelaat, is een norm die de bedoeling had te streng straffen in te perken. De waarde van een oog om een oog, vertaalden Buber en Rosenzweig al. Achter de sjechita ligt de opdracht dieren zo min mogelijk te laten lijden.
We houden van onze traditie en daarom houden we ons eraan. Een goed uitgangspunt. Maar tevens geldt dat de tijd niet stil staat en dat we in staat zijn gesteld om zelfstandig na te denken. Eenvoudig gezegd betekent dit dat we ons handelen zo nodig moeten aanpassen aan de norm en niet, andersom, tot norm verheffen wat we altijd al zo doen. Ik weet niet of vooraf verdoven inderdaad diervriendelijker is, al heb ik wel een vermoeden. Maar daar gaat het hier niet om. Rabbijn Evers zei in het interview dat de sjechita uiteindelijk een goddelijke opdracht is. Hij maakte daardoor, vrees ik, niet de norm maar de toepassing van de norm tot een goddelijke opdracht. Dat zou wel eens het verschil kunnen zijn tussen de orthodoxie van Shimshon Grossman en die van David Mercado. Of ben ik te liberaal?
Marc Angel, The Search Committee,
Urim Fiction, Jerusalem en New York, 2008
