Arnold Zweig en Hermann Struck

Leo Frijda

vrijdag 17 januari 2014

Und der Jude mit dem Buch: das ist erst der eigentliche Jude. Hier sind Gefilde ausgebreitet, die seine eigentliche heimatliche Ebene sind, endlos bis zum Horizont des Unwissbaren. Hier kennt er alle Gefahren und überwindet alle, hier auch fühlt er sich, ein allzu oft Gejagter, dem Leben nur schwer Gewachsener, endlich frei, fruchtbar und mächtig.

Mendele und Scholem Alejchem, Asch und Agnon und vor allem der herrliche Jizchak Lejb Perez sind die Söhne des Volkes, und ein ganzes Volk ist ihr begeisterter, dankbarer, entflammter Leser. Der Jude, der das Buch in der Hand hält, das ist der bewaffnete und getröstete Jude; er lebt in Gefilden, die ohne Leid und Sünde sind.

Ik had er plezier in de bladzij met deze tekst en de daarbij behorende tekening op de kleine lessenaar van mijn bureau te plaatsen om er tijdens het schrijven van deze column af en toe naar te kijken. Een mooie afbeelding bij een nogal hoogdravende tekst, typerend voor Das ostjüdische Antlitz, het boek dat Arnold Zweig schreef bij ruim 50 tekeningen van Hermann Struck. Das ostjüdische Antlitz is een lofzang op de Oost-Joden en dat valt op omdat toen het boek verscheen, in 1920, veel Joden in het westen op de Oost-Joden neerkeken.

Het laatste jaar van de Eerste Wereldoorlog brengt Zweig door in Litouwen dat deel uitmaakte van de zogenaamde Ober-Ost, het oostelijke front waar de Duitsers het toen voor het zeggen hadden. In de Ober-Ost speelt De strijd van sergeant Grisja waarover ik vorige week schreef. Daar, in Litouwen, ontmoet Zweig de beeldend kunstenaar Hermann Struck. Tussen hen ontstaat een levenslange vriendschap en bovendien komt het tot een samenwerking met als resultaat Das ostjüdische Antlitz en enkele jaren later Das neue Kanaan.

In Litouwen leert Zweig het Oost-Europese jodendom kennen en ontdekt hij een ‘authentiek’ jodendom dat de Joden in het westen steeds meer zijn kwijtgeraakt. Dat wilde hij aan de hand van de tekeningen van Struck laten zien. Von Sternburg citeert in zijn biografie een brief die Zweig mei 1918 aan Buber schreef:

Ich werde über die Juden des Ostens soweit ich sie an den litauischen kennen lernen konnte, bei einer schon feststehende Gelegenheit ausführlich schreiben: in einem Tekst zu etwas 50 neuen Litographien Strucks. Und ich werde dort das Urteil begründen, das ich hier nur hinschreibe: der jüdische Mensch ist unzerstörbar, unverzerrbar und unablenkbar auf Güte, Herzlichkeit und Offenheit gerichtet.


Antlitz,
uitgave van 1988
(Fourier Verlag, Wiesbaden)

Het wordt Das ostjüdische Antlitz, ook door Von Sternburg ‘ein Hymnus auf das Ostjudentum’ genoemd. Von Sternburg acht het boek nogal pathetisch. De tekst is inderdaad vaak erg gezwollen van toon en schiet daardoor zijn doel soms voorbij. Maar dat doet niet af aan de betekenis van het boek en zeker niet aan de prachtige tekeningen van Hermann Struck.

Zo was ik ontroerd door de tekening van de horlogemaker die net als mijn grootvader van moederskant een loep in zijn oog gekneld houdt, wat ik als kind een verbazingwekkende prestatie vond. ‘Auch er ist gerechtfertigt, auch er dient Gott,’ schrijft Zweig.

Aandacht verdienen verder de tekeningen en teksten over de Joodse familie en de Joodse vrouw. Von Sternburg citeert in zijn biografie de Israëlische Zweigkenner Arie Wolf die daarover moet hebben opgemerkt: ‘Was hier über die ostjüdische Familie und über das stille, anspruchslose und entbehrungsreiche, stoische Heroentum der ostjüdische Frau gesagt ist, gehört bestimmt zum Schönsten, was je über diesen Gegenstand in deutscher Sprache geschrieben worden ist.’


Hermann Struck
(ongedateerde foto Leo Baeck Institute)

Hermann Struck, geboren 26 maart 1876 in Berlijn, was een overtuigd zionist. Op bijna alle zionistische congressen gaf hij acte de présence en in 1922 gaat Struck op alija. Door de architect Alexander Baerwald laat hij in Haifa een huis bouwen op de Carmel. Als Zweig in 1933 ook in Haifa komt te wonen, bovendien ook op de Carmel, onderhouden ze vriendschappelijk contact en zien ze elkaar regelmatig.

Von Sternburg:

In Strucks ‘wunderschönem Steinhaus mit orientalischen Anklängen, das damals mutterseelenallein in einer unbesiedelten Gegend stand’, war er (Zweig) häufig zu Gast, politische und kunstästhetische Themen debattierend.

Struck is in 1944 overleden. Oktober vorig jaar is in het ‘wondermooie’ woonhuis van Struck na een zorgvuldige restauratie het Herman Struck Museum gevestigd. Op de site van het museum is nadere informatie over Struck te vinden. Hij studeerde aan de academie in Berlijn en schreef Die Kunst des Radierens. Van zijn hand zijn onder andere etsen met portretten van Herzl. Hieronder een werk van Hermann Struck, sinds kort in het bezit van het museum en door hem gemaakt tijdens de Eerste Wereldoorlog. Dat was nu eenmaal de aanleiding om twee columns aan Arnold Zweig te wijden.


Russische soldaat in de Eerste Wereldoorlog
(by courtesy of the Hermann Struck Museum Haifa)

7 + 3 = ?

Columns 2017

Columns 2016

Columns 2015

Columns 2014

Columns 2013

Columns 2012

Columns 2011

Columns 2010

Columns 2009

Doneren

Crescas kan niet zonder jouw steun. Met elke donatie, hoe klein ook, steun je onze activiteiten en zorg je dat wij nog meer voor Joods Nederland kunnen betekenen.