De groeten van meneer Onhandig (2)

Leo Frijda

vrijdag 28 juni 2013

Mijn eerste column over Berliner Kindheit um neunzehnhundert, het zo bijzondere boek van Walter Benjamin, beëindigde ik met de opvatting van Hannah Arendt dat Proust en Kafka Benjamin het meest na stonden. De groeten van meneer onhandig, Ungeschickt läst grüssen typeert, meent Arendt, Benjamin maar ook Proust en Kafka.

Benjamin vertaalde twee delen van A la recherche du temps perdu in het Duits, samen met zijn vriend Franz Hessel. Benjamin had zich diepgaand in het werk van Proust ingeleefd. Een recensent sprak zelfs van der deutsche Proust. In 1929 schreef Benjamin het essay Zum Bilde Proust. En daarin komen enkele passages voor die Benjamin nog voor ogen zullen hebben gestaan toen hij enkele jaren later over zijn kinderjaren schreef. Ik citeer:

Man weiss, dass Proust nicht ein Leben wie es gewesen ist in seinem Werke beschrieben hat, sondern ein Leben, so wie der, der’s erlebt hat, dieses Leben erinnert. Und doch ist auch das noch unscharf und bei weitem zu grob gesagt. Denn hier spielt für den erinnernden Autor die Hauptrolle gar nicht, was er erlebt hat, sondern das Weben seiner Erinnerung, die Penelopearbeit des Eingedenkens. Oder sollte man nicht besser von einem Penelopewerk des Vergessens reden?
(…)
An jedem Morgen halten wir, erwacht, meist schwach und lose, nur an ein paar Fransen den Teppich des gelebten Daseins, wie Vergessen ihn uns gewoben hat, in Händen.
(…)
Gewiss treten die meisten Erinnerungen, nach denen wir forschen, als Gesichtsbilder vor uns hin. Und auch die freisteigenden Gebilde der mémoire involontaire sind noch zum guten Teil isolierte, nur rätselhaft präsente Gesichtsbilder.

Benjamin was zich zeer wel bewust van de invloed die Proust had op het boek over zijn Berlijnse kinderjaren. In Berliner Chronik geeft hij zich daar uitdrukkelijk en met zoveel woorden rekenschap van en in zijn Berliner Kindheit um neunzehnhundert graaft hij net als Proust steeds dieper in zijn herinneringen om de beelden van die kinderjaren naar boven te halen.

In het verhaal De mummerellen, zoals opgenomen in de Nederlandse vertaling van Berliner Kindheit um neunzehnhundert, vertelt Benjamin hoe hij zich als kind nooit kon vereenzelvigen met zijn eigen beeld en daarom radeloos werd bij de fotograaf. Zoals toen een foto van hem werd genomen voor een grof gepenseeld alpenlandschap. Maar, schrijft Benjamin, het gedwongen lachje om de lippen van de kleine alpenbewoner doet nog niet zo treurig aan als de blik die me van het kindergezicht, dat in de schaduw van een kamerpalm ligt, aanstaart. Hij is afkomstig uit een van de vele ateliers die met hun taboeretjes en statieven, gobelins en schildersezels iets van een boudoir en van een folterkamer hebben. Ik sta blootshoofds; in mijn linkerhand een enorme sombrero die ik met bestudeerde zwierigheid laat hangen.

De foto van Benjamin (en zijn broer) in een alpenlandschap, genomen omstreeks 1900, bestaat echt. De foto van een kind met in zijn linkerhand een enorme sombrero ook. Die foto is echter niet van Benjamin maar van een kleine Franz Kafka met wie Benjamin, in mijn linkerhand een enorme sombrero, zich vereenzelvigt.

Ook in het essay van Benjamin over Kafka wordt de kinderfoto van Kafka uitvoerig beschreven. Zelden, schrijft Benjamin in zijn essay, is de ‘arme, korte kindertijd’ aangrijpender in beeld gebracht. (…) Onmetelijk treurige ogen beheersen het voor hen geschapen landschap, waar de schelp van een groot oor in probeert door te dringen.

In het verhaal Het naaikistje komt eveneens een herkenbare verwijzing naar Kafka voor. Het zou Benjamin niet verbaasd hebben, staat daar, wanneer er tussen al die garenklosjes een had gelegen die praten kon, het klosje Odradek, dat ik bijna dertig jaar later leerde kennen.

Het klosje Odradek is afkomstig uit een kort verhaal van Kafka, De zorgen van een huisvader. Het staat in Een plattelandsdokter. Ook aan dit verhaal besteedt Benjamin uitvoerig aandacht in zijn essay over Kafka. Odradek noemt hij de zonderlingste bastaard welke de voorwereld bij Kafka samen met de schuld ter wereld heeft gebracht.

In de Fassung letzter Hand, de door Benjamin herziene versie van Berliner Kindheit um neunzehnhundert (het essay over Kafka was intussen geschreven) zijn de verhalen De mummerellen en Het naaikistje gehandhaafd, maar in verkorte vorm en zonder de reminiscenties aan Kafka. Maar daarmee is Kafka nog niet uit het zicht geraakt. Odradek is ook verbonden met Het bochelmannetje, het verhaal dat de Berlijnse herinneringen afsluit. Ik heb daaruit in mijn vorige column uitvoerig geciteerd. Wie de centrale betekenis van dat verhaal tot zich wil laten doordringen, moet naast het essay van Benjamin over Kafka ook het essay van Hannah Arendt over Benjamin lezen, waarin Arendt terecht schrijft: Er brauchte nicht Kafka zu lesen, um wie Kafka zu denken.

Het indringende essay van Benjamin over Kafka dateert uit 1934. Benjamin schreef toen:

Odradek is de vorm die de dingen, in vergetelheid geraakt, aannemen. Ze zijn vervormd. (…) Deze figuren van Kafka echter, zijn via een lange rij van gestalten verbonden met het oerbeeld van de misvorming, de bochelman. (…) Dit mannetje is de ingezetene van het uit het lood geraakte leven: het zal verdwijnen wanneer de Messias komt, van wie een grote rabbi heeft gezegd dat hij de wereld niet met geweld zal veranderen, maar haar enkel met een minieme ingreep in orde zal maken.

Ten slotte. Vorige keer schreef ik dat van de plaatsen waar Benjamin zijn kinderjaren doorbracht in het huidige Berlijn maar weinig is terug te vinden. Er is nog wel een gedenkplaat aan het laatste huis, Prinzregentenstrasse 66, Berlin-Wilmersdorf, waar Benjamin heeft gewoond.


(Wikipedia commons)

In het nieuwe boek van Wim de Wagt, De kunst van het herinneren, lees ik nu dat Daniel Libeskind portretten van enkele beroemde Berlijners bestudeerde voordat hij het Joods Museum in Berlijn ontwierp. Onder hen Walter Benjamin. Ik zocht het op in Breaking ground, de adventures in life and architecture van Libeskind. En inderdaad:

When I designed the Jewish Museum in Berlin (…), I sat for hours looking at images of people walking around Alexanderplatz in the 1930s. I stared at the faces of the twelve-tone composer Arnold Schoenberg and his friend the abstract painter Wassily Kandinsky; I committed to memory the piercing gaze of the literacy critic Walter Benjamin. You won’t see a direct link between the photos and the building that eventually went up. I didn’t imagine these men walking into it. But when I looked into their faces, I could feel something personal and primal and very human, which I tried to incorporate into my design.

Eerder in Breaking ground noemt Libeskind Einbahnstrasse van Benjamin zijn favoriete boek over Berlijn. Ik weet niet of hij ook diens Berliner Kindheit um neunzehnhundert kende toen hij zijn museum ontwierp. Dat zou wel goed geweest zijn. Hoe dan ook, toch nog een glimp van Benjamin in het Berlijn van vandaag.

8 + 4 = ?
Beste heer Frijda, Walter Benjamin is ook een van mijn favoriete literaire gidsen voor het Interbellum, en ik laat me graag door hem inspireren. In de bundel Stadsgezichten (ik heb hier een uitgave uit 1990), waarin hij zijn bezoek aan verschillende fantastische Europese steden beschrijft, kwam ik de volgende prachtige zin tegen: ’Want de kinderjaren vormen de wichelroede van de melancholie, en om de droefheid te kennen van zulke roemrijk stralende steden, moet je er kind geweest zijn.’ Hij schreef dit naar aanleiding van Marseille. Bij het ervaren van de droefheid van de steden die ik heb bezocht voor mijn boek, De kunst van het herinneren, kon ik dan wel niet putten uit eigen jeugdervaringen, ik had wel de mentale wereld van Benjamin bij de hand om die steden een beetje te doorgronden. Dank voor uw column, en met een hartelijke groet, Wim de Wagt

Columns 2017

Columns 2016

Columns 2015

Columns 2014

Columns 2013

Columns 2012

Columns 2011

Columns 2010

Columns 2009

Doneren

Crescas kan niet zonder jouw steun. Met elke donatie, hoe klein ook, steun je onze activiteiten en zorg je dat wij nog meer voor Joods Nederland kunnen betekenen.