Slavernij en de sjabbat

Leo Mock z”l

vrijdag 5 juli 2013

Een drukke periode is het weer … Iedereen wil net voor de zomer nog even vergaderen, zijn of haar verjaardag vieren, een studiedag op school houden, of nog even een nieuw project beginnen. Zelf hadden we twee verjaardagen van dochters te vieren: één wilde per se een slaapfeestje – je kan het beter een niet-slapenfeestje noemen – de ander met haar vriendinnen naar de bioscoop. En omdat de verjaardagen ook nog op school gevierd worden en natuurlijk in Israël, ben je zo dagen bezig met taxichauffeur spelen, snoepgoed inkopen en taartjes afbakken. Enfin.

En dan was er ook nog 1 juli de herdenking van het afschaffen van de slavernij in Nederland, 150 jaar geleden. Wel spijtbetuigingen, maar het woord excuses viel niet vanuit de overheid. Tja. In het NIW waren we er ook al op gewezen: eerst door een artikel van Carine Cassuto over de mysterieuze slaaf Eliëzer die op de Portugees-Joodse begraafplaats Beth Haim in Ouderkerk ligt, waar ook het Reformatorisch Dagblad aandacht aan besteedde met een interview met de historica Lydia Hagoort – de ontdekker van Eliëzer.

En de week later werd het opgepikt door de forumpagina van het NIW – moeten de Joden net als de Katholieken hun excuses maken, of niet?

Over de plechtigheid zelf, die woensdag 26 juni op Beth Haim werd gehouden, lazen we verder niet veel meer in het NIW. De ceremonie werd georganiseerd door de stichting Opo Kondreman (uit het volkslied van Suriname, ‘Sta op landgenoten…’).

Het werd ook aangekondigd als de Eliëzer-herdenkingsboottocht.

Bij de begraafplaats werden een straatnaambord en een beeldje van Eliëzer onthuld, zoals hier te zien is.

Allereerst is het positief dat de Portugees-Israëlietische Gemeente de ruimte geeft om op haar begraafplaats deze ceremonie en herdenking te laten plaatsvinden. Het toont de empathie met het lijden van anderen en de gezamenlijke toekomst die mensen met elkaar hebben.

Toch vroeg ik me zelf af waar Eliëzer – over wie historisch gezien weinig aan het licht is gekomen – nu precies voor staat: is hij ‘de slaafgemaakte Elieser’ die prototype is van alle slaven – zoals sommige Surinamers dat misschien zien – Perez Jong Loy (de voorzitter van Opo Kondreman) noemt hem ‘opa’, of juist niet? Want, hoe komt hij aan zijn Joodse naam en wat doet hij dan op de Joodse begraafplaats, en waarom noemt men hem de ‘goede slaaf’? Is Eliëzer niet misschien juist een bewijs dat Joden juist humaner met slaven omgingen – zoals de Tora dat voorschreef voor de oude samenleving van duizenden jaren geleden? Is de naam Eliëzer het bewijs dat de slaaf toch een soort Joods (gedeeltelijk?) bekeringsproces heeft doorgemaakt en daarom op de Joodse begraafplaats ligt? Of is het een slavennaam, zoals Perez Jong Loy zegt in het filmpje van AT5 op YouTube: “Onze godsdienst, onze namen, onze cultuur – dat werd allemaal vernietigd.”

Overigens vond ik op YouTube ook al een fragment over de slaaf Eliëzer uit 2008!

Ingewikkeld. Zeker als je op internet wat verder gaat rondstruinen. Je komt dan bijvoorbeeld bij de anti-Joodse beschuldigingen terecht van sommige Afro-Amerikanen, die de slavernij op het Amerikaanse vasteland op conto van de Joden schrijven. Joden doen immers alles voor geld en zijn de oorzaak van alle economische ellende, lijkt er in door te klinken, of in ieder geval een echo ervan.

Toch is er volgens Gert Oostindie – directeur van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde en volgens de Wikipedische Rosj Jesjiva ‘gespecialiseerd in Nederlandse (post)koloniale en Caraïbische geschiedenis’ – mogelijk wel iets meer aan de hand.

In een bespreking van enkele wetenschappelijke publicaties voor de Academische Boekengids (maart 2007) over de vermeende link tussen slavenhandel en Joden, begint hij zijn artikel als volgt:

Het aandeel van joden in de Atlantische slavenhandel en slavernij was gering, hun betrokkenheid in de Nederlandse slavenhandel daarentegen disproportioneel. Niet omdat joden deze vorm van handel prefereerden boven andere, maar doordat zij een bijzondere positie innamen in de koloniale netwerken.

U kunt de hele bespreking – en de weerlegging van antisemitische geluiden – in PDF-vorm lezen.

Stilstaan bij andermans leed is een must, denk ik. Zeker omdat de Tora zo vaak naar de Uittocht uit Egypte verwijst en het afwerpen van het slavenbestaan. Voor wie het nog niet weet: de wekelijkse sjabbat is zowel een teken van de door God geschapen kosmos, als de God die slavernij verwerpt en de mens opdraagt een humane samenleving te maken. In de versie in Sjemot lezen we de kosmologische verklaring voor sjabbat (Sjemot / Ex. 20:6-11):

Gedenk de Sjabbatdag, zodat u die heiligt. Zes dagen zult u werken en al uw inspanningen doen. Maar de zevende dag is de Sjabbat van de Eeuwige, uw God. Dan zult u geen enkel werk doen, u, noch uw zoon, noch uw dochter, noch uw slaaf, noch uw slavin, noch uw vee, noch uw vreemdeling die binnen uw poorten is.
Want in zes dagen heeft de Eeuwige de hemel en de aarde gemaakt, de zee, en al wat erin is, en Hij rustte op de zevende dag. Daarom zegende de Eeuwige de Sjabbatdag, en heiligde die.

Hoewel ook hier expliciet staat dat ook de slaaf of slavin niet mogen werken, wordt de link tussen sjabbat en de bevrijding uit slavernij in de versie van de Tien Geboden in Dewariem (5:12-15), nog duidelijker gemaakt:

Neem de Sjabbatdag in acht om die te heiligen, zoals de Eeuwige, uw God, u geboden heeft. Zes dagen zult u werken en al uw inspanningen doen. Maar de zevende dag is de Sjabbat van de Eeuwige, uw God. Dan zult u geen enkel werk doen, u, noch uw zoon, noch uw dochter, noch uw slaaf, noch uw slavin, noch uw rund, noch uw ezel, noch enig vee van u, noch uw vreemdeling, die binnen uw poorten is, opdat uw slaaf en uw slavin rusten zoals u. Want u zult zich herinneren dat u slaaf geweest bent in het land Egypte en dat de Eeuwige, uw God, u vandaar uitgeleid heeft met sterke hand en uitgestrekte arm. Daarom heeft de Eeuwige, uw God, u geboden de Sjabbatdag te houden.

In het Hebreeuws eindigt dit laatste vers uit Dewariem met la’asot et jom haSjabbat – om de sjabbatdag te maken. Want wij mensen moeten de voorwaarden van sjabbat een heel leven lang, een hele week door, scheppen. Dat is mensenwerk – het maken van een samenleving waarin welvaart, rust en gelijkheid voor iedereen is weggelegd, welke huidskleur men ook heeft …

Sjabbat sjalom

7 + 2 = ?
Dag Leo, De Surinaamse slavenhouder had een reputatie van uitzonderlijke wreedheid. In abolitionistische geschriften kon je het beeld terugvinden van de wrede jood. Daar tegenover stond het beeld van de milde en hartelijke meester. Naar de werkelijke toedracht is weinig onderzoek gedaan. Veel verhalen zijn mondeling overgeleverd en niet meer te achterhalen. In \"Het paradijs overzee\"(1998) komt Gert Oostindië tot de conclusie dat het negatieve beeld over de joodse slavenhouder gebaseerd is op één tekst, van John Gabriel Stedman. O.g.v. zijn verslag hebben veel wetenschappers Suriname gebrandmerkt als het land met de weerzinwekkendste variant van slavernij in de Nieuwe Wereld. Stedman stelt de joden verantwoordelijk. Mc Leod beschrijft in \"Hoe duur was de suiker\" excessen als de Spaanse Bok, maar legt de nadruk op het menselijke contact. Bij haar zijn joden gewone plantagehuders, niet menselijker of onmenselijker . Ook Fuks-Mansfeld (in: Blom, \"Geschiedenis v.d. joden in Nederland\"), zegt: joden gedroegen zich gewoonlijk niet anders dan de andere slaveneigenaren. Waren joodse slavenhouders humaner omdat ze zich hun eigen slvernij herinnerden. Het blijft voorlopig nog wel even speculeren, vrees ik. Sjabbat sjalom.
Beste Leo, Nog bedankt voor je antwoord op mijn vraag. Wat de slavernij betreft denk ik dat je eens met Daniël Metz moet spreken, want als ik mij goed herinner heeft hij tijdens zijn studie daar nogal wat onderzoek naar gedaan - in Suriname. Mc.Leod van de suiker is sinds dat - overigens slecht geschreven boek - aardig wat gematigder geworden, zoals bleek in de TV-serie over de slavernij. Zo zei zij o.a.: Je moet het wel zien in de tijd. Verder viel het met die slechte behandeling volgens haar nogal mee om de eenvoudige reden, dat een gestrafte slaaf daarna wel weer aan het werk moest en dus kon de slavenhouder in zijn eigen belang niet al ye zwaar straffen. Uit die serie bleek ook dat in dezelfde tijd er 100.000 blanke slaven werden gehouden in Marocco, gevangen genomen zeevaarders, die handel dreven op de oriënt. Vele Zeeuwen o.a., een mooie kans, dat daar voorvaderen van mij bij waren. Moet ik toch eens uitzoeken, dan kan ik excuses vragen aan de koning van Marokko...
maar werkten de slaven nou op de sabbat of niet?
Beste Anne nee slaven mogen niet werken dat is de radicale boodschap van vrijheid van de Exodus en de Egyote-ervaring, zie Ex. 20: 10Maar de zevende dag is de sabbat van de Here, uw God; dan zult gij geen werk doen, gij noch uw zoon, noch uw dochter, noch uw dienstknecht, noch uw dienstmaagd, noch uw vee, noch de vreemdeling die in uw steden woont.

Columns 2023

Columns 2022

Columns 2021

Columns 2020

Columns 2019

Columns 2018

Columns 2017

Columns 2016

Columns 2015

Columns 2014

Columns 2013

Columns 2012

Columns 2011

Columns 2010

Columns 2009

Columns 2008

Doneren

Crescas kan niet zonder jouw steun. Met elke donatie, hoe klein ook, steun je onze activiteiten en zorg je dat wij nog meer voor Joods Nederland kunnen betekenen.